بزرگنمايي:

پیام خراسان- آب انبار و حوض انبار در قدیم برای ذخیره‌سازی و بهره‌برداری از آب در مکان‌هایی که امکان دسترسی به آب دائمی نبود، ساخته شده و یکی از نشانه‌های سازگاری ایرانیان با کم‌آبی است.

سوابق این سازه آبی نشان می‌دهد در گذشته که آب لوله‌کشی وجود نداشت، در مکان‌هایی که رودخانه دائمی نبود، برای ذخیره آب مخازن بزرگی را در زمین حفر و کف آن را با سنگ و ملات ساروج عایق‌سازی می‌کردند سپس روی آن گنبدی می‌ساختند.

همچنین در نقاط گرمسیر بادگیرهایی بالای بنا ساخته می‌شد تا آب را خنک نگه دارد. در آب انبار وقتی از پله‌ها پایین می‌روید با یک شیر آب مواجه می‌شوید که پشت آن یک دیوار است و دسترسی مستقیم به منبع آب ندارد اما در حوض انبار که معمولا حجم و معماری کوچکتری دارد، امکان دسترسی مستقیم به حوضچه آب وجود دارد.

آب انبارها و حوض انبارها را هنوز در نقاط مختلف ایران از جمله استان‌های کویری مانند خراسان جنوبی می‌توان دید و شهرستان فردوس یکی از مناطق است که در منطقه‌ای خشک قرار گرفته و به دلیل شرایط اقلیمی، ذخیره‌سازی و بهره‌برداری از آب از قدیم مورد توجه مردم این منطقه بوده است.

به گفته کارشناسان علاوه بر قنات ایرانی، آب انبار نیز از شاهکارهای ایرانیان قدیم برای بهره‌برداری از منابع آبی و مدیریت مصرف آن بوده است.

طراحی و معماری حوض انبارها در گذشته براساس شاخص‌های فرهنگی و مذهبی هر منطقه بوده و در هر شهر از ایران هر حوض انبار از طراحی و معماری خاصی متناسب با شرایط آن منطقه ساخته شده است.

این حوض انبارها به منظور ذخیره نزولات آسمانی در فصول بارندگی و مصرف آب در فصول کم‌بارش سال احداث می‌شد.

وقف حوض انبار برای استفاده عمومی

افراد برخوردار از تمکن مالی اقدام به احداث حوض انبار کرده و آن را وقف عام می‌کردند. بسیاری از حوض انبارهایی که در فردوس وجود دارد به‌ویژه حوض انبارهای روستای خانکوک، حوض انبار قرایی و سیدی دارای کتیبه موقوفی هستند.

در گذشته ساخت بناهای وقفی توسط افراد متمکن و سرشناس هر شهر نشان از علاقه این افراد به توسعه و آبادانی شهر خود و نیز کمک به سایر مردم بوده است.

اکنون با گذشت بیش از یک قرن از احداث این حوض انبارها در شهرستان فردوس، متاسفانه گرد کم‌توجهی بر طاق این بناهای تاریخی نشسته است.

مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان فردوس درباره آخرین وضعیت این بناهای تاریخی گفت: تمامی حوض انبارهای این شهرستان نیازمند مرمت و بازسازی هستند که این اقدام نیازمند اعتباری بالغ بر چهار میلیارد تومان است.

روح‌الله صداقت طالبی افزود: در قدیم آب آشامیدنی مردم توسط این مکان‌ها تامین می‌شد و در حال حاضر حوض انباری که بشود از آن استفاده کرد در شهرستان فردوس نداریم.

24 حوض و آب انبار ثبت ملی

وی گفت: تعداد حوض‌ و آب انبارهای تاریخی شهرستان فردوس 37 مورد بوده که 24 مورد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان فردوس افزود: در چند سال گذشته یکسری اقدامات اولیه توسط میراث فرهنگی برای مرمت حوض انبارهای روستای خانکوک انجام شده و اگر بخواهیم بازسازی کامل انجام دهیم به اعتباری بیش از 150 تا 200 میلیون تومان نیاز داریم.

وی تصریح کرد: با توجه به اعتباراتی که در حوزه میراث فرهنگی است، برای جلوگیری از تخریب این بناهای تاریخی تنها توانستیم عملیات نجات‌بخشی را در دستور کار قرار دهیم.

صداقت طالبی گفت: مساله حوض انبارهای خانکوک از اولویت‌های میراث فرهنگی بوده و امیدواریم امسال اعتبارات خوبی به این اداره تخصیص یابد تا بتوانیم این موضوع را به عنوان پروژه مرمتی در دستور کار قرار دهیم.

وی ادامه داد: دهیاری‌ها هم می‌توانند با اعتباراتی که در اختیار دارند در زمینه بازسازی حداقل یکی از حوض انبارها به میراث فرهنگی کمک کنند.

مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان فردوس گفت: این دیدگاه که فقط میراث فرهنگی متولی این بناهاست، موجب شده که پروژه‌ها را جزو پروژه‌های اولویت‌دار خود ندانند.

مرمت با اعتبارات میراث فرهنگی ممکن نیست

وی بیان اینکه مرمت بناهای تاریخی فقط با اعتبارات میراث فرهنگی امکان‌پذیر نیست افزود: اگر دهیاری همکاری کرده و حداقل هزینه‌های نیروی انسانی را تامین کنند، می‌توانیم از محل اعتبارات، کمک ویژه‌ای به بازسازی بناها کرده و با همدلی مضاعف این حوض انبارها را مرمت کنیم.

صداقت طالبی گفت: آب انبارهایی همچون آب انبار میدان که بیشتر در معرض دید گردشگران و مردم هستند در اولویت مرمت و بازسازی است اما برخی دیگر به دلیل اینکه در موقعیت‌های دورتر هستند فقط استحکام‌بخشی بنا را در دستور کار قرار داده‌ایم.

وی با بیان اینکه مرمت هر حوض انبار پنج تا 10 میلیون تومان هزینه در بر دارد گفت: به دلیل کمبود اعتبارات در حال حاضر می‌توانیم استحکام‌بخشی حوض انبارهایی مانند برون را انجام دهیم تا از تخریب جلوگیری شود.

مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فردوس افزود: در گذشته متولی ساخت آب انبارها با اهداف خیرخواهانه، مردم بودند و آب انبارها، حمام‌های قدیمی و مساجد مانند مسجد کوشک و سیدی در این منطقه توسط مردم احداث شده است.

وی تاکید کرد: این گونه آثار، تاریخ و شناسنامه مردم است و باید این فرهنگ را با مشارکت همگانی زنده نگه داریم و این نگرش را در مردم ایجاد کنیم که دولت به تنهایی نمی‌تواند برای مرمت و حفظ این آثار هزینه کند و مردم باید پای کار بیایند که با تحقق این هدف به توسعه منطقه در حوزه فرهنگی و گردشگری کمک زیادی خواهد شد.

صداقت طالبی گفت: 72 اثر تاریخی در شهرستان فردوس وجود دارد که برای حفظ و مرمت و بازسازی آنها دولت به تنهایی نمی‌تواند هزینه کند و نیازمند کمک خیرین و مردم در این زمینه هستیم.

لزوم مشارکت مردمی در مرمت آثار تاریخی

وی تصریح کرد: باید بین مردم این نگرش ایجاد شود که یک بنای مذهبی و عام‌المنفعه توسط مردم و با کمک مردم می‌تواند حفظ شود و برای آیندگان باقی بماند.

از جمله پنج حوض انبار تاریخی در روستای «خانکوک» شهرستان فردوس که با قدمت بیش از 100 سال در فهرست آثار ملی قرار دارد و اکنون در معرض تخریب قرار گرفته است.

دهیار روستای خانکوک فردوس در این باره گفت: حوض انبارها علیرغم مرمت جزئی توسط میراث فرهنگی شهرستان، به دلیل قدمت بالا و فرسوده بودن بنا، نیازمند بازسازی و مرمت اساسی هستند.

محسن دانشور افزود: تاکنون به خاطر مکاتبات و پیگیری‌های متعدد فقط تعمیر جزئی در پله‌های یکی از حوض انبارهای این روستا توسط میراث فرهنگی انجام شده است.

وی گفت: در حال حاضر سقف و دالان حوض انبارها در حال ریزش بوده و خطرآفرین است.

دهیار روستای خانکوک بیان کرد: باید با برنامه‌ریزی دقیق و در قالب یک کار جمعی این بناهای تاریخی که میراث باارزش گذشتگان برای ما و آیندگان است را مرمت و حفظ کنیم.

شهرستان فردوس دارای 75 اثر ثبت ملی و یک اثر ثبت جهانی است.

خراسان جنوبی چهار اثر ثبت جهانی دارد که یکی از آنها قنات بلده فردوس است.