پیام خراسان -

خبرگزاری فارس- خراسان‌جنوبی؛ دست نوازش سرما که به همراه نوای نی چوپان در ارتفاعات می‌پیچید گل وحشی هم سرمست از این موسیقی، عطرش را در فضا می‌پراکند و همین عطر هم، چوپان و گله‌اش را به سمت این گل می‌کشاند طوری که چوپان با عطری که نرگس وحشی در کوه‌ها و دشت و دمن می‌افشاند پاییز و زمستان بیش از فصول دیگر برایش دوست داشتنی بود زیرا تنها گلی بود که نازش در فصل سرما خریدار داشت.
سال‌ها بود که چوپان بهار و تابستان را پشت سر می‌گذاشت و منتظر می‌ماند تا آبان به نیمه برسد، چشمش به چشم نرگس بیفتد و با عطر آن جانی تازه در کالبدش دمیده شود در یکی از سال‌ها تصمیم گرفت که این گل وحشی را به باغچه خانه آورده و اهلیش کند تا اهالی خانه هم مانند او در فصلی که پایان حیات دیگر گل‌ها و گیاهان در طبیعت است بهار را در زمستان به نظاره بنشینند.

این سرآغازی شد برای اهلی کردن نرگس در دیار خوسف و این کوه هم به کوه نرگسی یا نرگس کوه مشهور شد و روستاهای دستگرد و آریش که در دامنه این کوه قرار دارند مبدأ انتشار گل نرگس به دیگر نقاط شهرستان و استان شدند.
حالا 6 قرن است که به همت این چوپان، مردمان خوسف هم هر سال از نیمه‌های آبان تا نیمه‌های دی ماه نرگس می‌چینند و نیم قرن هم شده که این گل جنبه تجاری پیدا کرده زیرا تا قبل از آن مردمان این دیار، نرگس را بیشتر برای هدیه دادن و نگاه کردن و لذت بردن از آن می‌کاشتند.
حالا شش قرن است که دیگر نرگس در رگ و خون مردمان دیار خوسف ریشه دوانده و اگر خوسف زنده است به واسطه چشمان شهلای نرگس آن است آن هم در فصلی که پایان حیات دیگر گل‌ها و گیاهان است.
اگر خوسف شناخته شده در ایران است به واسطه عطر ناب نرگس آن است زیرا عطری که نرگس کویر دارد حتی نرگس دیار نرگس‌ها یعنی شیراز هم ندارد طوری که اهالی شیراز هم گاهی سفارش گل نرگس به نرگس‌کاران خوسف می‌دهند.
به علاوه همانطور که قرن‌ها قبل سعدی و حافظ در دیار نرگس از چشمان این گل سخن گفته‌اند در سرزمین خوسف هم مولانا ابن حسام خوسفی از آن سخن گفته است.

پیشینه گل نرگس
برای دستیابی به پیشینه نرگس باید همکلام شد با آن‌هایی که هر روز به واسطه باغ‌های نرگسی که نسل به نسل به آن‌ها رسیده پا در آن می‌گذارند و سر مست از عطر نرگس شاعر می‌شوند و بیت بیت شعرشان بوی نرگس می‌دهد.
باید سراغ آن پیره زنانی رفت که برای به دست آوردن لقمه نانی حلال سبدهایشان را پر از دسته‌های گل نرگس می‌کنند و از خوسف به بیرجند می‌روند.
به گفته یکی از مطلعان خوسف که خود تحقیقاتی در زمینه گل نرگس داشته است می‌توان ادعا کرد که زادگاه گل نرگس در شرق کشور «نرگس کوه» یا «کوه نرگسی» یا به لهجه محلی «کوه نرگسو» است که در فاصله 13 کیلومتری شهر خوسف و در جهت غرب یا قبله خوسف قرار دارد.
باید به سراغ نرگس‌کارانی رفت که سال‌های پس از خدمت در دستگاه‌های دولتی را به کاشت و تولید این محصول استراتژیک می‌گذرانند. باید به سراغ آن‌هایی رفت که از وطن آن‌ها نرگس به دیگر نقاط رفته و این ها مبدأ و خاستگاه نرگس خوسف‌ هستند.

نرگس وحشی
مشهور است که این کوه، نرگس وحشی دارد زیرا نرگس وحشی با نرگسی که در باغ‌ها می‌بینیم از نظر طول ساقه فرق دارد. همچنین نرگس وحشی دارای اسانس بالایی هم هست و به احتمال زیاد هم جنبه دارویی آن از گذشته‌های دور مدنظر ساکنان این دیار بوده است.
به علاوه این گل تا نیم قرن قبل در خوسف جنبه تجاری نداشته و اهالی آن از نرگس به عنوان دارو، دیدن و لذت‌ بردن و هدیه‌ دادن استفاده می‌کردند.
دکتر «محمد علی رحیمی» استاد ادبیات دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در بیرجند، اظهار داشت: نمی‌توان اعلام کرد که به طور دقیق چه زمانی نرگس از نرگس کوه به باغ‌ها آورده و اهلی شده است اما افسانه‌ای مردم خوسف تعریف می‌کنند که قرن‌های قبل گذر چوپانی به نرگس کوه می‌افتد و وقتی این گل زیبا را در دامن صحرا می‌بیند پیازش را به خانه می‌آورد و نشاء می‌کند.
وی افزود: دیگر اینکه در فرهنگ و ادبیات عامه مردم این دیار به ویژه در دوبیتی‌ها و حتی قدیمی‌ترین مأخذ یعنی اشعار مولانا محمدبن حسام خوسفی که از شعرای قرن هشتم و نهم است می‌توان رد پای گل نرگس را یافت؛ از زمان حیات این شاعر پر آوازه حدود 5 تا 6 قرن می‌گذرد و ابن‌حسام هم بیش از حد به نرگس پرداخته است.
وی ادامه داد: این هم را باید در نظر داشت که گل نرگس در ادبیات فارسی و عرب و منطقه خاورمیانه گل پررنگی است و به ویژه در ادبیات شیعی حضور این گل پررنگ‌تر نیز است.

به عقیده وی چون در اشعار ابن‌حسام خوسفی بیشتر از معمول به این شعر پرداخته شده می‌توان حدس زد که حداقل در آن زمان هم به واسطه این که شغل شاعر زراعت و کشاورزی بوده گل نرگس به صورت اهلی شده در خوسف کشت شده است.
وی تصریح کرد: کاشت این گل هم براساس آنچه به تجربه دیده شده به صورت مستقل نیست زیرا اگر نرگس در سایه و نقطه‌ای دور از آفتاب باشد بهتر گل می‌دهد به همین واسطه مزارع یک دست گل نرگس در خوسف نداشته‌ایم.
دیگر اینکه چون خوسف انار خیز بوده زیردرخت های انار این گل را می‌کاشتند تا در تابستان به واسطه برگ‌های این درختان گرما به آن آسیب نرساند و در زمستان هم با ریختن برگ‌ها نور مورد نیاز آن تأمین شود.
بازنشسته آموزش و پرورش است اما به جای این که سال‌های پس از خدمت را در خانه بگذراند به شغل کشاورزی به واسطه آب و زمینی که داشته روی آورده و در کنار پرورش محصولاتی مانند پسته، انار و زرشک زیر درختان را نرگس کاشته و از درآمدی هم که از این کار دارد خرسند است.
بنا به گفته این شاعر خوسفی و استاد دانشگاه، حدود 50 تا 60 سال قبل گل نرگس جنبه تجاری پیدا کرد و وارد بازار شد طوری که به دلیل مرکزیت یافتن بیرجند و حاکم نشین بودن این شهر بیشتر گل تولیدی خوسف به بیرجند عرضه می‌شد.
در این سال‌های پس از خدمت «غلامرضا حاجی‌زاده» که در روستای کلاته ملک خوسف مشغول به کاشت، داشت و برداشت حدود نیم هکتار نرگس است چند بار مجبور شده پیازهای نرگس‌ها را کم کند.
به علاوه چون گل‌های نرگسش را زیر درختان پرورش داده زودتر از بقیه مزارع به گل می‌نشیند یعنی یک ماه زودتر از زمانی که بقیه نرگس‌زارهای خوسف گل می‌دهد و اگر سرمای هوا به 7 تا 8 درجه سانتی‌گراد نرسد در هفته 4 تا 5 هزار شاخه از سطح زیرکشتش برداشت می‌کند.

نگران از سردی بازار فروش
همچنین چون در کنار دیگر محصولاتش گل نرگس را پرورش می‌دهد به گفته وی نیاز به کود و آب دهی زیادی ندارد و همان آبی که سرموعد به دیگر محصولات باغ می‌دهد کفاف گل‌های نرگس را می‌دهد اما چون بازار فروش و سردخانه در استان نیست و شاید محصولش روی دستش بماند در حال حاضر برنامه‌ای برای توسعه آن ندارد.
این موضوع را هم یادآور می‌شود که چون عطر گل نرگس خوسف در ایران بی‌نظیر است علاوه بر سفارشی که از شهرهایی مثل زاهدان، مشهد، اصفهان و بیرجند دارد از شیراز که مرکز تولید گل نرگس است نیز دارد و عطر نرگس خوسف در بین 17 استان پرورش دهنده این گل، تک است.
در مسابقاتی هم که برای گل نرگس برگزار می‌شود بیشتر ساقه و عطر آن مدنظر قرار می‌گیرد و آنطور که یک پرورش‌دهنده گل نرگس در روستای آریش، می‌گوید: گل‌های نرگس خوسف به ویژه این روستا و روستای دستگرد که مرکز و زادگاه این گل است در این زمینه همیشه زبانزد بوده و گوی سبقت را ربوده است.
به گفته وی هرچند آب قنات این روستا خشک شده اما اگر بارندگی پاییز به موقع باشد و نرگس‌زارها سرما نزند سالانه 15 میلیون تومان از محل فروش گل ها درآمد دارد.
همچنین در برخی از روزها از هر قطعه زمین زیرکشت نرگس 5 تا 6 هزار شاخه برداشت می‌شود.

اوج شکوفایی نرگس
«سید حسن رضوی» مدیر جهاد کشاورزی خوسف در گفت‌وگو با خبرنگار فارس، با اشاره به اوج شکوفا شدن گل نرگس از نیمه‌های آبان تا نیمه‌های دی‌ماه در این شهرستان، گفت: در برخی نقاط از ابتدای آبان برداشت گل نرگس شروع می‌شود.
وی با بیان اینکه سطح زیرکشت گل نرگس پایین است، افزود: به دلیل فرهنگ غنی دیار خوسف بیشتر این گل را به عنوان هدیه دادن به دیگران پرورش می‌دادند و خیلی به تجاری بودن آن توجهی نداشتند اما چند سالی است که در سبد معیشتی مردم شهرستان قرار گرفته و از لحاظ تجاری به آن توجه می‌شود.
به گفته وی هر چند سطح زیرکشت گل نرگس در خوسف کم است اما ارزش افزوده آن در واحد سطح بالاست طوری که اگر شرایط آب و هوایی مناسب باشد و باران‌های پاییزی هم به مدد نرگس‌کاران بیاید عایدی آن‌ها میلیاردی است.
وی ادامه داد: امسال به واسطه خشکسالی حاکم بر خراسان‌جنوبی همانطور که برداشت زعفران افت دارد برداشت گل نرگس هم که در سال‌های قبل در خوسف 12 میلیون شاخه بوده است به نصف کاهش خواهد یافت به همان تناسب درآمد نرگس‌کاران هم کم خواهد شد.
وی تصریح کرد: همچنین بخش عمده سطح زیرکشت گل نرگس هم چون از قبل به صورت پراکنده بوده در باغ‌های میوه است اما اکنون به سمتی حرکت می‌شود که ایجاد مزارع یک دست و وسیع‌تر در دستور کار قرار گیرد تا به لحاظ اقتصادی به صرفه‌تر باشد.
مدیر جهاد کشاورزی خوسف با بیان اینکه خیلی از استان‌ها سطح زیرکشت خیلی بیشتری از خراسان‌جنوبی دارند، گفت: در این زمینه خراسان‌جنوبی رتبه پنجم را دارد و خوسف هم در استان رتبه اول را با توجه به کیفیت بسیار عالی که عطر نرگس این شهرستان دارد به خود اختصاص داده است.

امتیازهای نرگس خوسف
مدیرجهاد کشاورزی خوسف بیان داشت: آنچه به نظر گل نرگس خوسف را در ایران ممتاز کرده شرایط اقلیمی و آب و هوایی و رطوبت کم و خشکی منطقه است که سبب شده تا عطر و اسانس نرگس خوسف نسبت به بقیه نقاط کشور بهتر و با کیفیت‌تر باشد.
رضوی افزود: به علاوه خاک منطقه که از نوع گچی است نیز سبب شده تا کیفیت و ماندگاری گل نرگس خوسف را در کشور نسبت به بقیه نقاط سرآمد کند.
وی از در دستور کار بودن برنامه‌های به زراعی برای اقتصادی‌‌تر کردن گل نرگس در خوسف خبر داد و افزود: هر چه ساقه گل نرگس بلندتر باشد بازار پسندتر است به همین دلیل به دنبال این هستیم که گل‌های نرگسی با ساقه‌های بلندتر تولید کنیم و همچنین تولید گل در واحد سطح را افزایش دهیم.
مدیرجهاد کشاورزی خوسف ادامه داد: همچنین در نظر داریم پیازهای مرغوبی را اصلاح نژاد کرده و تولید کنیم تا گل‌های نرگس مرغوب‌تری را به بازار تحویل دهند.

صدور گل نرگس
رضوی عمده بازار مصرف گل نرگس را هم بیرجند، زاهدان، اصفهان، مشهد و تهران اعلام کرد و بیان داشت: در سال‌هایی که گل زیاد است بازار روزمره گل نرگس کشش خرید آن را ندارد پس باید در راستای صادرات گل نرگس اقدامات خوبی انجام شود و دیگر این که فرآوری این گل به ویژه اسانس‌گیری آن را در دستور کار قرار دهیم چون این کار در کشور انجام نمی‌شود.
وی تصریح کرد: موضوع دیگر در این زمینه افزایش ماندگاری آن از یک هفته تا دو، سه ماه است که امیدواریم شرکت‌های دانش‌بنیان به کمک این محصول استراتژیک خراسان‌جنوبی آمده و زمینه‌های فرآوری و ماندگاری آن را فراهم کنند.

«غلامرضا قوسی» رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان‌جنوبی نیز در گفت‌وگو با فارس، اظهار داشت: در زمینه فروش گل نرگس بسته‌بندی، نگهداری، ماندگاری و ارسال مهم است که هرچه مسافت نزدیک‌تر باشد، گل بهتری به دست مشتری می‌رسد.
وی درباره کیفیت گل نرگس خوسف نسبت به نرگس شیراز، بیان داشت: شرایط اقلیمی خراسان‌جنوبی، آب، هوا، تغذیه و کودهای حیوانی سبب شده کیفیت گل نرگس تولیدی خراسان‌جنوبی بهتر باشد که این نیز مزیتی برای استان است از طرفی شرایط آب و هوایی گرم و خشک استان میزان بهره‌وری و تولید را در مقایسه با دیگر استان‌هایی که گل نرگس دارند، کمتر می‌کند.
اسانس‌گیری گل نرگس توجیه اقتصادی ندارد
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان‌جنوبی به گرفتن اسانس گل نرگس اشاره کرد و افزود: استان مرکزی یا خوزستان در این خصوص اقدام کرده و عطر گل نرگس را تولید کردند اما با توجه به اینکه تهیه دستگاه‌ها و فرآوری گل نرگس برای عطر و اسانس‌گیری باید دارای توجیه اقتصادی باشد، اگر در خراسان جنوبی بخش خصوصی یا بهره‌بردار درخواست و توانایی انجام کار را داشته باشد، حمایت می‌شود.
قوسی ادامه داد: چون فقط دو شهرستان خراسان‌جنوبی در زمینه کشت گل نرگس فعال است به احتمال زیاد توجیه اقتصادی برای اسانس‌گیری در استان نیست که اگر بود اقدام می‌شد و اگر پیشنهادی در زمینه فرآوری گل نرگس و تهیه عطر آن باشد، سازمان جهاد کشاورزی استان، سازمان تعاون و بقیه نهادهای مربوط با ارائه تسهیلات خاص حمایت می‌کنند.
وی تصریح کرد: اگر فرآوری گل نرگس در استان توجیه اقتصادی داشته و مانند بقیه محصولات کشاورزی درخواست وجود داشته باشد، حوزه صنایع تبدیلی تکمیلی و بسته‌بندی حمایت کرده و مجوزهای لازم را صادر می‌کنند.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان‌جنوبی ادامه داد: درخصوص معرفی گل نرگس خوسف نیز چند جشنواره گل نرگس در شهر خوسف برگزار شد که این اقدامات سبب معرفی بیشتر محصول شده است.

نرگس کاران هم تسهیلات می‌گیرند
قوسی در خصوص پرداخت تسهیلات به بهره‌برداران گل نرگس، بیان داشت: تاکنون تسهیلاتی اعلام و ابلاغ نشده اما اگر از محل تبصره 18 تسهیلاتی اعلام شود، شامل گل نرگس نیز خواهد شد.
وی افزود: درصد سود تسهیلات و مدت تنفس مربوط به ساختار بانکی است و ما هم این مسائل را می‌دانیم و مکاتبه می‌کنیم اما ساختار تسهیلات اعلام و پرداخت شده، اینگونه است.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان‌جنوبی مطرح کرد: اینکه بهره‌بردار اعلام می‌کند تا حداقل سه سال گل نرگسی که کشت کرده به بهره‌وری و فروش نمی‌رسد تا بتواند اقساط تسهیلات را پرداخت کند جهاد کشاورزی هم می‌داند اما ساختار تسهیلات، با درصد سود و مدت تنفس در نظر گرفته شده است.
قوسی سطح زیرکشت گل نرگس در خراسان جنوبی را 39 هکتار اعلام کرد و افزود: 750 بهره‌بردار گل نرگس در این استان فعالیت دارند و بیشترین سطح زیر کشت مربوط به شهرستان خوسف با 24 هکتار و بعد شهرستان طبس با 14.5 هکتار است.
وی با بیان اینکه پیش‌بینی می‌شود امسال 16 میلیون شاخه گل نرگس از نرگس‌زارهای خراسان‌جنوبی برداشت شود، افزود: سال گذشته 15 میلیون و 800 هزار شاخه گل نرگس برداشت شد.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی در مورد بازار فروش گل نرگس تولید شده در خراسان‌‌جنوبی که بیشتر بازارهای گل مشهد و زاهدان است و گل نرگس شیراز در بازار گل تهران شناخته شده، گفت: برند نرگس شیراز معروف است، چون در استان فارس و کازرون گل نرگس معروف است و به‌ صورت دیم و آبی کشت می‌شود.
قوسی در پایان بیان داشت: میزان تولید گل نرگس فارس، خوزستان، کازرون، بهبهان و لرستان از خراسان‌جنوبی بیشتر است و اغلب به‌صورت دیم کشت می‌شود، طبیعی است که در بازار گل تهران گل نرگس شیراز معروف باشد.
انتهای پیام/3635/ح