بزرگنمايي:
پیام خراسان- عمارت مفخم در بجنورد، در اوایل دهه 1300 هجری قمری به دستور یارمحمدخان
شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان ساخته شد تا محل سکونت
وی و خانواده‌اش باشد.
این بنای مجلل 34 اتاق با 2 تالار بزرگ دارد، نمای اصلی ساختمان در
سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون کاشی‌کاری معرق،
معقلی، هفت‌رنگ و با طرح‌ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی
زینت یافته است.
مصالح به کار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای
دو ایوان شمالی و جنوبی است، سرتاسر بنا با کاشی‌های خشتی و هفت‌رنگ زیبا
در اندازه و شکل‌های مختلف به رنگ‌های فیروزه‌ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید،
سبز، سرخ و سیاه کاشی‌کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت
داده‌شده است. نمای بیرونی ساختمان تصاویری از 2 فرشته بالدار، چهره‌های
انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرح‌های هندسی سده 13 را به
تماشا می‌گذارد.
این بنای تاریخی با شماره 952 در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است.
بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان‌شناسی و
مردم‌شناسی استان تبدیل‌شده است.
موزه‌های مردم‌شناسی از جمله موزه‌های تاریخی هستند که در آن گوشه‌ای
از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب‌های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و
صنایع‌دستی به نمایش گذاشته می‌شود. بخش مردم‌شناسی موزه از سه موضوع کلی
اقوام، مشاغل و آئین‌هاتشکیل‌شده است. در ادامه محتوای هر یک از بخش‌های
موزه مردم‌شناسیمعرفی‌شده است.
آیینه‌خانه مفخم
آیینه‌خانه مفخم که اکنون موزه اسناد و نسخ خطی است، یکی از
یادمان‌های برجسته دوره قاجار خراسان شمالی است که در شمال شهر بجنورد، در
منتهی الیه شمالی خیابان شریعتی قرار دارد. در دوره قاجار بنای آیینه‌خانه
همراه با بناهای دیگری ازجمله عمارت مفخم، کلاه‌فرنگی، حوض‌خانه و سردر،
در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحکومه‌ی مفخم را تشکیل می‌داده است.
این بنا در دهه 1300 هجری قمری، هم‌زمان با دوره حکومت ناصرالدین‌شاه
به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته‌شده و به‌عنوان
فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی
عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و
اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورداستفاده قرار
می‌گرفته است.
معروف است که طراحی نقشه ساختمانی آیینه‌خانه به دست میرزا مهدی
خانشقاقی ( ممتحن الدوله) اولین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری
پاریس فارغ‌التحصیل شده بود، انجام‌شده است.
ساختمان آیینه‌خانه در 2 طبقه به ابعاد تقریبی 11×18 متر و به ارتفاع
حدود 10 متر ساخته‌شده که درمجموع 9 اتاق دارد. یکی از اتاق‌های طبقه
فوقانی تالاری است به ابعاد 8×3 متر که تمام دیوارها و سقف آن با طرح‌های
زیبایی آیینه‌کاری شده و به خاطر وجود همین تالار است که این بنا را
آیینه‌خانه نامیده‌اند.
بنای آیینه‌خانه به شماره 1167 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و
از سال 1379 تاکنون به‌عنوان موزه اسناد و نسخ خطی مورداستفاده قرار
می‌گیرد.
ویژگی‌های معماری بنا
بنای آیینه‌خانه یک ساختمان دوطبقه است که نمای اصلی آن در ضلع شمالی
به‌طور کامل کاشی‌کاری شده و نمونه‌ی بارز هنر قاجاری است. این بنا سه در
ورودی دارد: ورودی بزرگ‌تر در ضلع شمالی و دو ورودی کوچک‌تر در ضلع‌های
شرقی و غربی قرار دارند. هر سه ورودی به یک راهروی شرقی- غربی متصل می‌شود
که در یک‌طرف آن چهار اتاق و در طرف دیگر چند حجره و نیز دو رشته پلکان در
منتهی الیه شرقی و غربی وجود دارد که به طبقه فوقانی راه پیدا می‌کند.
ورودی اصلی بنا در وسط ضلع شمالی حدود 220 سانتی‌متر عرض دارد و سقف
آن با قوس کلیل پوشش یافته است. در دو سوی این ورودی چهار نیم ستون به قطر
حدود 105 سانتی‌متر و ارتفاع بیش از 10 متر وجود دارد که تمام بدنه آن‌ها
با کاشی‌های فیروزه‌ای، لاجوردی و نیز کاشی‌های سیاه‌وسفید و زرد پوشیده
شده است.
دونیم ستون وسطی که درست در طرفین ورودی قرا گرفته بلندترند و بر بدنه
هر یک دوازده بار نام محمد(ص) به خط کوفی معقلی با کاشی‌های زرد و
سیاه‌رنگ نقش شده است. نیم ستون‌های جانبی کوتاه‌ترند و تمام بدنه آن‌ها
با کاشی‌های موزاییک و طرح‌های هندسی زیبا آراسته‌شده است.
در حدفاصل نیم ستون‌های طرفین ورودی، دو طاق‌نمای نسبتا عمیق وجود
دارد که با کاشی‌های هفت رنگ و موزاییک، نمای سازی شده است. بر قاب روی
این طاق‌نماها نقوش اسلیمی و یک ترنج هندسی نقش شده که در وسط آن نقش شیری
که گاوی را از پای درآورده تصویر شده است.
در تمام نقوش مذکور که بر کاشی‌های هفت‌رنگ نقش شده و نیز نقوش
بخش‌های دیگر، غلبه بارنگ زرد است. در دو سوی ورودی بنا در همین ضلع نقش دو
سرباز مسلح قاجار دیده می‌شود که به‌طور نمادین همچون دو نگهبان همیشه
بیدار با چشمانی گشاده پیوسته ورود و خروج به این ساختمان را کنترل می‌کنند
و این سنتی است که از ایران باستان به دوره قاجار رسیده است.
بر بالای ورودی اصلی پنجره بزرگ تالار آیینه قرار دارد که با قوس
جناقی پوشش یافته و تمام بخش‌های آن با نقش ترنج‌ها و شمسه ها همراه با
نقوش گیاهی و پیچک‌ها زینت یافته است. بر بالای این پنجره یک شمسه بزرگ
وجود دارد که زمانی نقش شیر و خورشید به‌عنوان نماد سلطنتی ایران بر آن نقش
شده بود و پس از تخریب، جای خود را به نقوش اسلیمی بخشیده است. ظاهراً در
بالای این بخش و درروی افریز کتیبه‌هایی وجود داشته که قلمرو زیر نفوذ
سردار مفخم از منطقه استرآباد و نردین گرفته تا اسفراین، جوین، سبزوار،
جاجرم و بجنورد را معرفی می‌کرده است.
این کتیبه‌ها در دوره رضاشاه پهلوی تخریب‌شده و کاشی‌های فعلی به‌جای
آن نصب‌شده است. در بالای افریز و در بین دو مناره بزرگ، یک قاب کاشی‌کاری
شده نیم‌دایره‌ای وجود دارد که در آن نقش نبرد شیر و اژدها به عنوان نماد
خیر و شر در داخل یک شمسه به چشم می‌خورد و در طرفین این صحنه دو سرباز
مسلح، زانوزده و تفنگ خود را به سمت صحنه نبرد شیر و اژدها نشانه رفته‌اند.
در حدفاصل ستون‌های بزرگ و کوچک نیز قاب نیم‌دایره کوچک‌تری وجود دارد
که با نقوش اسلیمی و پیچک‌هاتزیین‌شده است. درمجموع پلان، نماسازی، جزئیات
معماری و کاشی‌کاری بنای آیینه‌خانهنمونه‌ی بارز هنر معماری دوره قاجار
قلمداد می‌شود.
سقف آیینه‌خانه در اصل همانند بنای عمارت پوشش سفالی داشته که در
تعمیرات دوره‌های بعد برداشته‌شده و با ورق گالوانیزه جایگزین شده است.
تالار آیینه
تالار آیینه که محور اصلی این ساختمان است در طبقه دوم قرارگرفته و از
طریق دو رشته پلکان انتهای شرقی و غربی راهروی طبقه اول قابل‌دسترسی است.
این اتاق، سه در از جنس چوب صندل دارد که بااستخوان ترصیع شده‌اند. در
ازاره ی تالار سنگ مرمر مرغوب بکاررفته و بلافاصله از بالای آن آیینه‌کاری
شروع‌شده و تمام بدنه و سقف تالار را در برگرفته است. در این آیینه‌کاری‌ها
17 طرح مختلف شامل طرح‌های زیبای هندسی و گیاهی، طرح چهل‌چراغی که در وسط
تالار آویخته بوده و نیز نمای بیرونی آیینه‌خانه به طرز استادانه‌ای اجرا
شده است.
گرداگرد بخش فوقانی دیوارها در قسمت قرنیز ردیفی از عکس‌های قدیمی
شامل عکس 134 تن از رجال سیاسی و شخصیت‌های برجسته دوره صفوی و قاجار در
زیر قاب‌های شیشه‌ای نصب‌شده است. علاوه بر این 13 قاب خوشنویسی شده به خط
نستعلیق و شکسته نستعلیق به طرز مشابهی بر روی دیوار ضلع جنوبی تالار
نصب‌شده بود که پس از انجام عملیات مرمت از جای خود برداشته شده و اکنون
در گنجینه موزه نگهداری می‌شود.
در این قاب‌ها آیاتی از قرآن کریم به طرز زیبایی نوشته و تذهیب شده که
در یک نمونه امضای کاتب با عبارت «راقم عبدالعلی 1226 هجری قمری» قابل
تشخیص است. نام ساختمان آیینه‌خانه برگرفته از همین تالار آیینه است.
در شهریور1376 این عمارت عظیم وبا شکوه در اختیار میراث فرهنگی بجنورد قرار گرفت و هم اکنون به موزه اسناد بجنورد تبدیل شده است.