بزرگنمايي:

پیام خراسان- موسیقی بیانگر سرگذشت یک قوم در حوزه‌ تاریخی و فرهنگی است، این موضوع در خصوص موسیقی محلی و بومی خراسان‌جنوبی هم صدق می‌کند و مردمان این خطه برای کارهای مختلف از جمله کشاورزی و کاشت گندم برای نزول باران و سایر آداب و رسوم دارای موسیقی‌های خاص و متنوع هستند که هویت و فرهنگ این کویرنشینان را از دیگر مردم جدا کرده است.

 در منطقه خراسان‌جنوبی ترانه‌ها و آوازهای زیبا و حماسی‌ترین رقص‌ها و آهنگ‌هاسازی و آوازی رواج دارد. متأسفانه در سال‌های اخیر هجوم موج موسیقی‌های غربی حیات این نوع موسیقی را به شدت در معرض آسیب قرار داده است و موجب شده که این موسیقی در آستانه فراموشی قرار گیرد.

ریتم پنج ضربی را جایی جز خراسان جنوبی نمی‌بینید

ابزارهای موسیقی در فرهنگ مردم خراسان‌جنوبی جایگاه ویژه‌ای دارند . به طور کلی سازهایی که در استان خراسان‌جنوبی استفاده می­‌شود به سه دسته کلی «سازهای زهی، سازهای کوبه­‌ای و سازهای بادی» تقسیم می‌شوند. ویژگی موسیقی جنوب خراسان حرکات ریتمیک و نمایشی است. موسیقی در این منطقه به‌ویژه در شهرستان بیرجند، سابقه‌ای طولانی دارد. این شهرستان دارای رقص‌ها و موسیقی‌های بسیار متنوعی است. ریتم‌های پنج ضربی (سه‌تایی و دو تایی) متداول در این منطقه ویژگی‌های خاص خود را دارد و در دیگر نقاط ایران مرسوم نیست.

سازهای محلی بیرجند شامل؛ دهل، سرنا (ساز)، دایره و نی که معمولا، توسط خود نوازندگان ساخته می‌شوند. بعضی قطعات موسیقی ویژه رقص‌های محلی در این منطقه اصیل، ناره ناره، چنشتی، چپ و راست، شیرجه، احوال، سه ضرب است که علاوه بر رقص‌های انفرادی، دو نفره و گروهی، رقص‌های دیگری نیز وجود دارد که به دلیل اینکه رقصندگان آن‌ها ،به چوب بازی نیز می‌پردازند، در ردیف چوب بازها به شمار می‌آیند.

در منطقه قهستان و بیرجند ترانه‌ها و آوازهای زیبا و حماسی‌ترین رقص‌ها و آهنگ‌های سازی و آوازی رواج دارد.

دهل، سرنا (ساز)، دایره و نی که معمولاً توسط خود نوازندگان ساخته می‌شوند از جمله سازهای محلی بیرجند است.

ساز دوتار از سازهایی است که عمومیت خیلی زیادی دارد و در همه جای استان خراسان جنوبی رایج است و سازی است از خانواده سازهای دسته بلند که با پنجه نواخته می‌شود.

ساز دوتار همراهی‌کننده آوازهای فراقی ، داستان­‌هایی که به حالت موسیقیایی در منطقه اجرا می­‌شده و در طول تاریخ همواره در کنار آوازهای خراسان جنوبی وجود داشته است.

دوتار سازی است گرانمایه، اگر چه وسعت صدایی آن کم است، اما حیرت آور وحزن آلوده و همراه با رنگ و بوی عرفانی است که به سبب شرایط آب وهوایی ومنطقه ای حاکم بر شمال وجنوب استان خراسان ، تفاوت های بین دوتار این دو منطقه وجود دارد.

دوتار جنوب خراسان دارای صدای کم نظیری است و معمولا ًاز دوتار شمال خراسان بزرگ تر است. صدای زنگ دوتار نواحی جنوب خراسان از جمله خواف ، خشونت وسختی شرایط مناطق بی آب و علف این نواحی را همراه با صلابت واستواری مردمان آن به همراه دارد.

به جهت هم‌جواری با استان سیستان و بلوچستان، «ساز قیچک» هم در استان خراسان‌جنوبی اجرا می­‌شود و جزو سازهای زهی آرشه‌ای است.

سرنا و شادی اصیل در آیین‌های سور

بر اساس نغمات محلی موسیقی استان «ساز کمانچه» هم در استان خراسان‌جنوبی وجود دارد که جزو سازهای زهی آرشه­‌ای است.

سرنا یا سورنای که به معنای نای شادمانی است، یعنی رواج عمده­‌ای که ساز سورنا در خراسان‌جنوبی دارد به‌علت حضور در آئین­‌های سور است و کارکرد دیگری که ساز سرنا از گذشته تا حال داشته است این بوده که نغمات حماسی را با این ساز اجرا می‌کردند.

قوشمه یا قوش‌نی؛ یکی دیگر از سازهایی است که در استان خراسان‌جنوبی وجود دارد و بیشتر در مراسم‌ سور یا جشن‌هایی که از گذشته بوده، حضور داشته است.

دهل همیشه چه در آهنگ­‌های رزمی و چه در آهنگ­‌های بزمی به جهت حفظ ریتم همراهی‌کننده ساز سرنا بوده است. در حرکات آئینی که هنرمندان انجام می‌دهند دهل باید باشد تا آنان بتوانند ریتم حرکت را بگیرند و گروه بتواند هماهنگ­‌تر این کار را انجام دهد.

دایره؛ سازی است که در استان خراسان‌جنوبی وجود داشته و بیشتر به جهت حضور در بخش موسیقی بانوان استان به کار رفته که به آن «پادایرگی» می‌گویند که بیشتر موسیقی آئین­‌های سور و جشن بوده که از گذشته استفاده می­‌شده است. به طور مثال، در مراسم جشن عروسی بسیاری از آوازهایی که مربوط به لباس پوشاندن داماد و یا به تخت نشاندن عروس بوده و یا مراسم‌ی که در جشن‌های عروسی اجرا می­‌شده است، زنان با دایره یک سری آوازهای خاص را می­‌خواندند.

نی؛ جزو سازهای بادی است که بیشتر آوازهای چوپانی یا شبانی را با آن اجرا می­‌کردند و ساز نی همواره یار چوپانانی بوده است که در دل شب و در تنهایی خویش از این ساز استفاده می‌کردند و به نوعی غم و دردی که در وجودش بوده را با ساز نی‌ ابزار کرده است.

برخی قطعات موسیقی ویژه‌ی رقص‌های محلی در این منطقه عبارتند از اصیل، ناره ناره، چنشتی، چپ و راست، شیرجه، احوال، سه ضرب و... . علاوه‌بر رقص‌های انفرادی، دو نفره و گروهی، رقص‌های دیگری نیز وجود دارد که چون رقصندگان آن‌ها به چوب بازی نیز می‌پردازند، در ردیف «چوب بازی‌ها» به حساب می‌آیند. این رقص‌ها پیچیده و سخت هستند و به مهارت، تمرین و انعطاف بدن نیاز دارد.

آهنگ‌های ویژه‌ چوب‌بازی شامل آزاد، کنار به خاک، وسط به خاک، پک پک، دست به خواب، پشت و گندم‌کاری است. عروس‌کشو (عروس‌کشان)، محمل، روش (شبیه مارش است)، نصر و جو (نصر و جان)، کوچه باغی، سبزه نمکی، غلام پخش، پیش باز، لالایی، استقبال (خوش‌آمدگویی) و ... از جمله آهنگ­‌های متداول و قدیمی منطقه خراسان‌جنوبی است.

نی چوپانی؛ یادآور تنهایی در کویر 

این ساز معمولا از جنس فلزاتی مانند برنج بوده است. وسعت صدایی آن کم ولی در دل بیابان ها و صحراها ی مناطق مختلف خواف، سرگرمی بسیار خوبی برای چوپانان بوده وهست.

سایر سازهای قدیمی موجود در خواف همچون تار (شش تار)، فلوت و ویولن به دلیل غیر بومی بودن آنها وسختی یادگیری، کمتر مورد استفاده قرار می گرفته اند ولی توسط اساتید بزرگی نواخته می شده اند که آثار این اجراها موجود است.

فراموش کرده‌ایم...

سلم آبادی، رییس گروه موسیقی مقامی صحرا به ایسنا گفت: گروه موسیقی مقامی «صحرا» که به گروه سلم‌آبادی‌ها مشهور است از سال 1352 با مجوز سازمان فرهنگ و هنر آن زمان آغاز به‌کار کرد. از  آن سال تاکنون این گروه در جشنواره‌های داخلی و خارجی به ارائه هنر خود پرداخته است. بعد از انقلاب نیز اولین اجراهای این گروه از سال 67 آغاز شد.

وی بیان کرد: جالب است که این موسیقی در کشورهای دیگر بسیار با استقبال مردم و مسئولان روبرو می‌شود اما ارزش آن را در استان نمی‌دانند. این موسیقی مقامی قابلیت ثبت در یونسکو را دارد و از مسئولان می‌خواهیم در راستای ثبت آن در یونسکو تلاش کنند.

سلم آبادی ادامه داد: لازم است بیشتر به این نوع موسیقی که نشان دهنده فرهنگ و شناسنامه فرهنگی استان است توجه شود؛ اگر مردم با ریشه‌های اصلی فرهنگ موسیقی استان آشنا شوند به جای موسیقی‌های بیگانه در عروسی‌های خود از این موسیقی استفاده می‌کنند.  وقتی مردم با این موسیقی آشنا شوند از آن پاسداری می‌کنند.

وی با بیان اینکه وضعیت پیشکسوتان موسیقی مقامی استان مطلوب نیست و باید برای آنان فکری کرد، تصریح کرد: وقتی انگیزه‌ها را از افراد گرفته‌ایم نباید توقع داشته باشیم به این موسیقی بهایی داده شود.

سازهای سنتی بیرجند؛ در سبد مسافران و گردشگران

حسنعلی فولادی، رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بیرجند از وجود سازهای سنتی بیرجند در سبد سوغات مسافران و گردشگران خبر داد.

وی گفت:‌ بیرجند به دلیل موقعیت جغرافیایی و امکاناتی که طبیعت در اختیار آن گذاشته علاوه بر سوغات کشاورزی و دامی دارای انواع صنایع‌دستی شامل زیورآلات، چادرشب، گلیم، صنایع چوبی و غیره است که برخی از آن شهرت جهانی دارد.

رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان بیرجند افزود: هم‌زمان با نوروز و شروع سال جدید سوغات شهرستان بیرجند در بازارچه‌ها و فروشگاه‌های صنایع‌دستی شهرستان بیرجند عرضه‌ شد و مسافران و گردشگران زیادی از آن بازارچه‌ها بازدید کردند.

فولادی با بیان اینکه سوغات و تولیدات خوبی در فروشگاه‌ها عرضه شد، ادامه داد: صنایع چوبی، چرم، بافته‌های داری، جاجیم، گلیم و همچنین رودوزی‌های سنتی از دیگر سوغاتی بوده که در این فروشگاه‌ها باکیفیت بیشتر و با تنوع بالا به فروش رفته است و علاقه‌مندان را به سمت خود می‌طلبد.

وی یادآور شد: در کنار محصولات نساجی و بافته‌های داری، ساخت سازهای سنتی ازجمله تار و دوتار با توجه به اهمیت و شهرت موسیقی سنتی این منطقه ازجمله صنایع‌دستی شاخص شهرستان به شمار می‌رود و امسال با توجه به آمار بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان توجه بیشتری به این سوغات شده است.