بزرگنمايي:

پیام خراسان- ساکنان محلات، مناطق، شهرستان‌ها و شهرهای استان خراسان رضوی در ماههای محرم و صفر با برگزاری مراسم و عزاداری های متعدد، خاص و بومی، دین خود را به اهل بیت (ع)، امام حسین(ع) و یاران باوفایش ادا می کنند و این گونه است که موجب می‌شوند با برگزاری این آیینها و مراسم، نسل به نسل عشق به حسین(ع) و مکتب آن حضرت در دل مردمان این مرز و بوم ریشه عمیق‌تری بگیرد. 

عزاداری و گریه بر حضرت امام حسین (ع)، نوحه ‌خوانی و مرثیه ‌خوانی، سینه ‌زنی، برپایی مجالس در تکیه ‌ها، حسینیه ‌ها، خانه‌ها و مساجد، تشکیل هیات ‌های عزاداری در ایام محرم، توزیع نذر، احسان، صدقه و اطعام مردم، سقایی، دادن چای، آب و شربت به مردم، ساخت حسینیه و تکیه، یاد حضرت امام حسین (ع) هنگام نوشیدن آب، پوشیدن لباس سیاه، سیاه پوش کردن اماکن، گذرگاه ها، مساجد و حسینیه ‌ها، راه انداختن دسته ‌های عزاداری در خیابان ‌ها، برپایی مراسم شام غریبان، برگزاری مجالس مقتل ‌خوانی و زیارت عاشورا بخشی از مراسم عزاداری در این خطه تاریخی و کهن است.

از میان تعداد فراوان آیینها و مراسم سنتی، بومی و محلی عزاداری در استان خراسان رضوی تا کنون بیش از 35 آیین در قالب میراث معنوی در فهرست آثار ملی ثبت شده است که هر سال با برگزاری پرقوت، نام و نشان خود را به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری و فرهنگی حفظ می کنند.

در مشهدالرضا (ع)، شهر خورشید، در سوگ سالار شهیدان و اهل بیت (ع) همه عزاداری ها و سوگواری ها به حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) ختم می شود. دیدن شمار بسیاری از هیات‌های عزادار حسینی که به شیوه های مختلف زنجیرزنی، سینه زنی و علم گردانی در خیابان های منتهی به حرم مطهر رضوی به عزاداری می‌پردازند، تنها در این شهر ممکن است.

در هر یک از دیگر شهرستان های خراسان رضوی نیز آیین ها و مراسم مشابه و البته خاص و ویژه‌ همان مناطق برگزار می‌شود که قابلیت ثبت در فهرست آثار ملی را دارد؛ اگرچه دهها مورد از این آیینها ثبت ملی شده اما همچنان هستند آیینهایی که خود در کنار مضجع شریف رضوی به جاذبه‌ای برای زائران بدل شده‌اند و عاشقان و طرفداران خاص خود را دارند.

حرم حضرت رضا(ع) در مشهد محور همه عزاداری‌ها و محل گردهمایی عاشقان حسینی و زائران شهر خورشید است. در ایام دهه اول محرم و بخصوص در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی (ع) مراسم به یادماندنی و ارزشمندی در نمایان کردن عشق به حسین(ع) و خاندان اهل بیت(ع) برگزار می‌شود.

خطبه ‌خوانی شب عاشورا در بارگاه امام رضا (ع)

آیین خطبه‌ خوانی در صحن انقلاب (عتیق) حرم مطهر حضرت ثامن الحجج (ع) هر سال دو بار برگزار می‌شود که یکی در شب شهادت سالار شهیدان و یک بار هم در شب شهادت ثامن ‌الائمه حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) است.

در این آیین تمام خادمان آستان قدس رضوی، گرد آمده و شمع به دست، در صحن انقلاب با حضور مردم و دسته های عزاداری مراسم خاصی برگزار می‌کنند. خدام شمع به دست ابتدا دور تا دور صحن انقلاب می ‌ایستند که در این مراسم معمولا شخصیت‌ های مختلف علمی و کشوری نیز حضور دارند.

در ابتدای مراسم، عده‌ای از دربانان حرم مطهر رضوی با تشکیل دو صف و با در دست داشتن چراغ لاله‌هایی که داخل آن شمع روشن کرده‌اند، گرداگرد صحن انقلاب می‌چرخند، مداحان هم این ایام حزن و ماتم را به پیشگاه حضرت رضا (ع) تسلیت گفته و با قرائت قسمتی از زیارت عاشورا به عزاداری  می‌پردازند.

شام غریبان خدام حضرت امام رضا (ع) در مشهد

آیین شام غریبان، مانند خطبه خوانی دو بار در سال برگزار می ‌شود که یک بار در شب شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یک بار هم در شب شهادت حضرت امام رضا (ع) است که در این دو شب، تمام خادمان آستان قدس رضوی اعم از خادم، کفشدار، دربان، نگهبان و فراش، در محل اداره مرکزی آستان قدس رضوی در چهار راه شهدای مشهد حضور یافته و مشغول سوگواری می‌شوند.

در این مکان جز چند شمع، چراغی روشن نمی‌شود و محوطه تاریک و غم ‌انگیز است و به محض پخش آوای ملکوتی اذان، نماز جماعت پرصلابتی برپا می‌گردد، سپس خدمه با در دست داشتن شمعی روشن و با نظمی خاص برای عزاداری و سوگواری و عرض تسلیت به محضر ولی ‌نعمت خود به سوی حرم مطهر رضوی به راه می ‌افتند.

مردم و زائران ماتم‌ زده از ساعتی قبل، مشتاقانه در دو طرف خیابان برای دیدن هیات خدام حضرت امام رضا (ع) اجتماع کرده و با آنان همراهی و همدردی کرده و برای سلامت خادمین حضرت امام رضا (ع) صلوات می ‌فرستند.

آیین عَلَم گردانی در روستاهای نیشابور

علم گردانی، آیینی سنتی، مذهبی و یکی از نمادهای فرهنگ سوگواری است که همه ساله توسط عزاداران و ارادتمندان به امام سوم شیعیان حسین بن علی (ع) در روستاهای نیشابور  و با عنوان "علم نیشابوری" به عنوان یک نماد و نشان مذهبی برگزار می شود.

برای اجرای این آیین، مردم روستاهای مختلف نیشابور با علم های مخصوص همان روستا به یک روستای شاخص و هدف مانند "فدیشه، عبدل آباد، سلیمانی" و یا دیگر مناطق رفته و در آنجا مراسم علم گردانی را برگزار می‌کنند که گاهی تعداد روستای تجمیع شده در روستای هدف به 40 تا 50 روستا می رسد تا علم گردانی باشکوه خاصی به انجام برسد.

طبق یک سنت دیرینه معمولا افرادی که علم را حمل می‌کنند از بین سادات جوان انتخاب می‌شوند که وظیفه علم گردانی را برعهده دارند زیرا علم‌گردانی شامل بخشی از حرکات نمایشی خاص است که حمل کردن آن با توجه به ارتفاع چهار متری و وزن زیاد، مهارت خاصی را طلب می‌کند.

در روز علم گردانی، علم های هر دسته آن گاه که به هم می‌رسند در اصطلاح مردمی به یکدیگر سلام می‌دهند و این چرخش موزون همراه با اشعار و صلوات مردم در مسیر حرکت علم و دسته بسیار دیدنی و باشکوه است.

همچنین در قسمتی دیگر از مراسم علم گردانی، دسته‌های عزاداری وارد مساجد و حسینیه های دیگر شده و عزاداران با مشارکت دیگر هیات‌ها در اطراف علم نوحه خوانی، سینه زنی و زنجیر زنی می کنند و در پایان عزاداری، حاضران با حلیم نیشابوری اطعام می شوند.

از دیگر اجراهای این مراسم آیینی باید به "علم خبری" اشاره کرد که در روز عاشورا هیاتهای روستا برای استقبال از عزاداران در ورودی روستا با علم مخصوص آن منطقه به هیات‌های سینه زنی و زنجیرزنی خوش آمدگویی می‌کنند و علم برداران هر دو هیات علم‌های خود را به هم وصل می‌کنند که نشان از اتحاد و وحدت هیاتهاست.

مراسم آیینی علم گردانی در روستاهای نیشابور به شماره 634 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

پرده‌خوانی آیینی 120 ساله در خلیل‌آباد

شهروندان خلیل‌آبادی در ارتباط با ائمه اطهار(ع)، فرهنگ عاشورا و قیام امام حسین(ع) آیین‌های ویژه و منحصر به فردی دارند که از آن جمله می توان به عزاداری، تعزیه خوانی، حیدری حیدر، پرده‌خوانی و دسته بنی اسد اشاره کرد.

آیین شبیه خوانی "کُندُر" نیز نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی شیعی و بیشتر درباره شهادت حسین بن علی(ع) و مصائب اهل بیت(ع) است که در کندر همانند بسیاری دیگر از نقاط کشور از گذشته های دور و حداقل 200 سال انجام می شده است.

مراسم آیینی حیدری حیدر هم قبل از حرکت دسته‌های عزاداری در چندین نوبت پشت سرهم در اکثر نقاط خلیل آباد توسط عزاداران حسینی انجام می‌شود. در میدان وسیعی عزاداران دور "علم" با در دست گرفتن کمربند نفر کناری با دست چپ حلقه ای مدور را تشکیل می‌دهند.

یک نفر میان‌دار در وسط حلقه با فریاد برآوردن نام "حسن" و عزاداران که دست برکمر دارند با زدن بر سینه خود فریاد بر می آورند "حسین" و در ادامه در اوج مراسم با بیان نام "علی" و جواب دادن عزاداران با عنوان "حیدر" این عمل تکرار و در آخر مراسم چاووشی خوانی برگزار می‌شود.

دسته بنی اسد هم مراسم آیینی، مذهبی و نمادین جمع‌آوری و دفن شهدای کربلا در این شهرستان است که همه ساله طبق سنتی دیرینه در روز دوازدهم محرم توسط اکثر هیات‌های مذهبی انجام می‌شود.

در روز 12 محرم دسته بنی اسد همگی از جلو هیات‌های مربوطه با پوشیدن لباس عربی شبیه قوم بنی اسد و با در دست گرفتن وسایل کفن و دفن شامل بیل، کلنگ، کوزه و تابوت به حرکت درمی آیند به طوری که مردان در جلو و زنان عزادار در پشت سر آنان به سوی قبرستان روستا و شهر با خواندن نوحه‌ها و مداحی‌های مربوط به دسته بنی اسد، یاد آن واقعه مهم تاریخی را زنده می‌کنند.

پرده‌ خوانی در شهر خلیل‌آباد، آیینی 120 ساله است که در مراسم مذهبی مختلف به خصوص ماه محرم با حضور مشتاقان اهل بیت (ع) اجرا می‌شود. پرده‌ خوانی از جمله آیین‌های مذهبی کهن است که به عنوان نخستین اثر معنوی ثبت‌ شده از خلیل‌ آباد در 22 آذرماه 91 در میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

پرده‌ خوانی به عنوان یکی از سنت‌ های قدیمی کشور است و می‌توان آن را  با نوعی قوالی (نقالی توأمانِ موسیقی و آواز) در ادوار پیش از اسلام مربوط دانست که پس از ورود اسلام به ایران، به دلیل محدودیت‌ های موسیقی به نوعی نقالیِ ملی ـ مذهبی تغییر یافته‌ است، به ویژه در زمان صفویه که انواع نقالی مذهبی (روضه‌ خوانی، حمله‌خوانی، پرده‌داری، صورت‌ خوانی و سخنوری) شکل گرفت.

در جنگ شاه اسماعیل صفوی با ازبک‌ ها برای تهییج سپاهیان ایران از این نمایش استفاده می‌شد و برخی نیز موقعیت تاریخی پرده‌ خوانی را حدفاصلِ گذار از برگزاری مراسم عزاداری عمومی ماه محرم در دوران صفویه تا برگزاریِ نمایشِ مذهبی تعزیه در دوران قاجار دانسته‌اند.

ساختار پرده‌ خوانی بر دو رکنِ "پرده" و "پرده‌ خوان" استوار است. پرده پارچه‌ای است که یک یا چند رخداد مصیبت‌ بار خاندان پیامبر (ص) بر آن نقش شده‌ است و موضوعِ اصلی این نقش‌ها، واقعه کربلا و حوادث پیش و پس از آن بوده اما رفته رفته داستان‌های اخلاقی پندآموز مانند "جوانمرد قصاب" نیز به آن افزوده شده‌ است، که اغلب به خاطر قداست عدد 72 و ارتباط آن با واقعه کربلا در هر پرده، 72 مجلس فرعی و اصلی وجود دارد.

نخل گردانی رسم کهن اهالی گناباد 

آیین نخل گردانی نوقاب و مراسم نخل گردانی ریاب، مراسم شبیه گردانی و شبیه خوانی نوقاب، آیین نخل برداری و نخل گردانی روستای رهن ، شبیه خوانی و شبیه گردانی روستای سنو ، نخل گردانی قصبه و مراسم حسن و حسین بیدخت در گناباد از جمله مراسم آیینی تعزیه خوانی ایام محرم و صفر در شهرستان گناباد هستند که همگی در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده اند. مراسم نخل گردانی گناباد در سال 1391 در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شده است.

در میان باورهای شکل گرفته در طول سالیان که ریشه در عقاید عامیانه مردم محلی دارد، هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل نمادی از یک حادثه یا متعلق به شخصی خاص در حادثه کربلاست.

آیین نخل گردانی در دو بخش اجرا می شود که بخش اول آن شامل نخل آرایی، نخل‌بندی یا همان آماده سازی و به اصطلاح آرایش نخل است. مرحله دوم این آیین نخل‌گردانی است که در این مرحله با مهار و طناب‌های مویی، تمام چوب های نخل با مهارت خاصی توسط "نخل بند" به یکدیگر متصل شده و پس از آن بزرگان و خبرگان به تزیین و آماده سازی آن می‌پردازند.

پس از تزیین و آماده سازی نخل، آیین نخل‌گردانی با حضور پرشور و همت والای سوگواران پیر و جوان و با نظم و طبق آیین خاص انجام می‌شود.

افرادی خاص برای حمل نخل در نقاطی مشخص قرار می گیرند و جالب آن که این نقاط به صورت موروثی از اجداد، گدران و پدربزرگانشان به آنان رسیده است و هیچ کس بی اجازه آنها نمی تواند در حمل نخل و گرداندن آن شرکت کند.

برای به حرکت درآوردن نخل، چند نفر به عنوان راهنما و به اصطلاح محلی "مهارکش" در دو طرف نخل از طریق ریسمان‌ها و با اصوات و اشاراتی خاص کل گروه را هدایت می نمایند که نخل را به چپ یا راست چرخانده، بالا و پایین برده و یا در مسیر مستقیم حرکت دهند.

به عنوان مثال با ذکر "حسین، حسین" با حرکت دستان به بالا و پایین، نخل گردانان را متوجه می سازند که باید نخل را روی دستانشان به بالا و پایین ببرند.

شیوه نخل‌گردانی مهارتهایی را می‌طلبد که برای آن تمام افراد از قبل آموزش دیده‌اند چرا که کوچکترین اشتباه و ناهماهنگی با گروه، گاه ممکن است به قیمت جان فرد تمام شود با این حال تمام افراد با اعتقاد و اشتیاقی خاص و با پای برهنه، نخل‌گردانی کرده و این گونه ارادت خود را به حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) ابراز می‌دارند.

نخل گردانی آیینی 500 ساله در کاشمر

همزمان با سومین روز از شهادت امام حسین(ع) آیینی سنتی به نام نخل گردانی و دسته بنی‌اسد توسط روستای "فدافن" در کاشمر اجرا می‌شود. این مراسم که در بعد از ظهر روز دوازدهم محرم  برگزار می‌شود در واقع یکی از حزن انگیزترین آیین‌های محرم در کاشمر است که از روستای فدافن آغاز شده و در کاشمر ختم می‌شود.

این آیین که در گذشته از محل خیابان قائم به سمت زیارتگاه شهید مدرس برگزار می‌شد چند سالی است که در محل بقعه متبرکه سید حمزه(ع) با حضور پرشور مردم برگزار می‌شود. مراسم دسته بنی اسد در کاشمر نیز همچون چند شهر دیگر استان برگزار می شود و شکل آن در برخی موارد متفاوت است. این مراسم در واقع برگرفته از اقدام طایفه بی اسد است که در سومین روز از شهادت امام حسین(ع) زنان این طایفه عاملی می‌شوند برای تحریک مردان قبیله خود جهت خاک‌سپاری اجساد مطهر شهدای کربلا.

این زنان با فشاری که به مردان طایفه می‌آورند اعلام می‌کنند اگر اجساد شهدای کربلا را تشییع و دفن نکنند و از نیروهای عبیدالله بن زیاد بهراسند، خودشان این کار را انجام خواهند داد. این اقدام آنان موجب شده است که بعد از گذشت نزدیک به 1400 سال از شهادت امام حسین(ع) همچنان به صورت آیینی در نقاط مختلف اجرا شود.

در کاشمر آیین نخل‌گردانی نیز انجام می‌شود و این نخل متشکل شده از 72 تکه پارچه که هر رنگ این پارچه‌ها نمادی از یکی از شهیدان کربلا است. این نخل در واقع تابوتی است که مردانی زیر آن‌ که بسیار سنگین است قرار می‌گیرند و آن را به حرکت در می‌آورند. در این مراسم نشانه‌هایی از علامت‌های کربلا همانند دست حضرت عباس و تعدادی از افراد دسته بنی اسد که بیل دست گرفته و جلو هودج برای کندن قبرها حرکت می‌کنند، وجود دارد.

خود استفاده از این بیل‌ها به آیینی به نام "بیل گردانی" تبدیل و نام‌گذاری شده است که افراد با نواهای "حیدر، حیدر" "یاعلی مدد" و "یاحسین" مسیر را طی می‌کنند.

نخل بندان 140 ساله در بجستان 

این آیین معنوی هر سال در شب هفتم محرم در بجستان برگزار می گردد. آیین نخل بندان و نخل گردانی بجستان در سال 1391 در فهرست آثار معنوی ایران ثبت شده است.

پارچه مصرفی در نخل حسینیه بجستان 200 کیلوگرم شامل حدود 500 قواره پارچه است و وزن این نخل بعد از بستن پارچه ها به 500 کیلوگرم می‌رسد.

نخل حسینیه حاج خداداد، همه ساله در شب هفتم محرم بسته شده و روز 11 محرم باز می‌شود. اولین نخل بجستان در سال 1317 هجری قمری بسته شد که 123 سال از آغاز این سنت در بجستان می‌گذرد.

حسینیه قنادها و مراسم چادرپوشان سبزوار

آیین چادرپوشان حسینیه قنادها، همزمان با آخرین جمعه ماه ذی الحجه به نشانه خیمه‌ گاه حضرت اباعبدالله الحسین (ع) در سبزوار برگزار می‌شود. این آیین که قدمتی بیش از  80 سال دارد هر سال به نشانه خیمه گاه حضرت امام حسین (ع) توسط اعضای هیات امنای مساجد و مردم سبزوار با دود کردن اسپند، چاووشی خوانی و قربانی کردن گوسفند در حسینیه قنادهای این شهر برگزار می‌گردد.

در این آیین پس از برپایی چادر و خیمه از حیاط حسینیه به عنوان تکیه استفاده می‌شود و تا یازدهم محرم آیین عزاداری و تعزیه در این مکان برگزار می‌شود.

چادر مزبور مزین به هنر خوشنویسی و منقوش با مضامین کربلایی، نقوش بته جقه، شیر با شمشیری در دست و متاثر از پرچم دوران صفویه است که به اشعاری با مضامین مرثیه واقعه کربلا به ویژه ترجیع بند مشهور محتشم کاشانی تزیین شده است.

این چادر به سفارش یزدی‌های مقیم سبزوار و به همت هنرمندان اصفهان حدود یک قرن پیش برای نصب در محوطه حسینیه قنادها تهیه شده است.

این آیین به صورت خودجوش توسط مردم برگزار می شود که بیانگر عشق و علاقه آنان به سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و نشانه همدلی و اتحاد مردم است. قدمت حسینیه قنادهای سبزوار به اواخر دوره قاجاریه می رسد که در سال 1384 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

مراسم چادرپوشان این حسینیه نیز سال 1395 در ردیف آثار ملی قرار گرفته است.

سنگ‌زنی صدخرو، آیینی عاشورایی در شهرستان داورزن

آیین سنگ زنی روستای "صدخرو" شهرستان داورزن در اواخر سال 91 به عنوان آیین سنگ زنی صدخرو با گستره فرهنگی استانی به شماره 825 ثبت شده‌ است.

نمونه‌های مشابهی از این آیین در اقصی نقاط ایران از جمله سمنان، کاشان، اصفهان و کرمان اجرا می‌شود، اما آیین سنگ زنی صدخرو شهرستان داورزن با مراسم شهرهای یاد شده تفاوت بسیار دارد. این آیین شب اول محرم در مساجد روستا و از شب دوم محرم بعد از اقامه نماز مغرب و اطعام عزاداران برگزار می‌شود.

در ابتدای این مراسم، اشعاری در بحر طویل و در وصف حضرت امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل العباس (ع) به‌ صورت سه ضرب و سپس چهار ضرب خوانده می‌شود. شور این مراسم با صدای یاعلی (ع) به اوج خود رسیده و با ذکر صلوات به اتمام می‌رسد.

2 قطعه سنگ یا چوب از ملزومات برگزاری این مراسم است و امروزه از چوب خراطی شده استفاده می‌شود که عزاداران این چوب‌ ها را بالای سر خود به‌ هم می‌کوبند. 

علاوه بر اهالی این روستا، افراد دیگری در قالب گردشگر از سایر نقاط ایران نیز برای دیدن یا شرکت در این مراسم حضور می‌یابند و حداقل عزاداران شرکت کننده در این مراسم بیش از 10 هزار نفر است که تمام آنها توسط اهالی صدخرو اطعام می‌شوند.

علم‌گردانی روستای نظام‌ آباد بردسکن 

علم‌ گردانی در روستای نظام‌ آباد شهرستان بردسکن جزو آیین های عاشورایی خراسان رضوی است که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. آیین علم‌ گردانی نظام‌ آباد به یاد حراست خیمه‌های حسینی توسط قمر بنی هاشم (ع) در شب عاشورای سال 61 هجری، هر سال در شب عاشورا برگزار می‌شود.

در این آیین، علمی که بر سر آن نشان دست حضرت ابوالفضل (ع) نصب شده است پیشاپیش دسته عزاداران دور تا دور روستای نظام‌ آباد گردانده می‌شود و در طول این مسیر خانواده‌ های نظام‌ آبادی از عزاداران پذیرایی می‌کنند.

این ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﯿﺶ از 60 ﺳﺎل اﺳﺖ که اﺟﺮا ﻣﯽ‌ شود. روستای نظام‌آباد در منطقه کوهپایه شهرستان بردسکن و در حاشیه جاده اصلی بردسکن به سبزوار واقع است و در دهه اول ماه محرم مراسم تعزیه‌ خوانی باشکوهی نیز توسط گروه تعزیه‌ خوانی علقمه در این روستا برگزار می‌شود.

عزاداری در شِشتَمد ریشه در تاریخ

شهر شِشتَمَد، مرکز شهرستانی به همین نام است که آیین های متعددی در عزاداریها دارد که از آن جمله می‌توان به آیین نخل‌گردانی، قوم بنی اسد، شیرگردانی، کاتب گردانی، طفلان العطش و علم گردانی به عنوان مهمترین رسوم مردم ششتمد در روزهای تاسوعا، عاشورا و یازدهم محرم اشاره کرد.

هر فردی که روز عاشورا را در شهر ششتمد گذرانده باشد یا بگذراند بی شک یکی از مسایلی که نظر او را جلب خواهد کرد اجرای آیین های نمایش گونه متنوع در این روز است.

از همان ابتدای روز مردم با نوای حسن و حسین و چاوشی به مسجد اصلی شهر فراخوانده می‌شوند و بدین گونه مراسم به شکل رسمی شروع می‌شود و دسته عزاداران حسینی از میدانگاه و مسجد اصلی شهر شروع به حرکت می کنند و مسیر راهپیمایی را، که معمولا حرکت در دور شهر و بازگشت به مسجد جامع است، آغاز می‌کنند.

در ابتدای دسته‌ها گروهی از کودکان و خردسالان که لباس سبز پوشیده‌اند و با ریسمانی به جای غل و زنجیر به هم متصل شده‌اند، مشاهده می‌شوند که فردی در هیبت شمر شلاق به دست به سمت آنان حمله کرده و اشعاری می‌خواند.

همچنین با سپیده دم روز عاشورا در جوار آرامگاه مورخ مشهور ابوالحسن بیهقی، معروف به "ابن فندق"، که در نزد مردم ششتمد به پیرمزار معروف است، متولیان آیین نخل آرایی و نخل گردانی در حال تدارک نخل ششتمد هستند. نخلی که با وسواس و دقت تمام باید آراسته شود چرا که قرار است این نخل، تابوت نمادین حسین بن علی(ع) باشد. در این میان از اهالی هر کسی که پارچه ای فاخر دارد آنرا برای تزیین هر چه بهتر این نخل به متولی نخل تقدیم می‌دارد.

در هنگامه تزیین نخل نیز عده‌ای از مردم با پذیرایی از نخل آرایان، این گونه به خاندان عترت ابراز ارادت می‌کنند و نخل بعد از تزیین با هیبت و هیمنه‌ای خاص توسط مردم با احترام تمام حمل می‌شود.

از آیین‌های دیگر که در این روز اجرا می‌شود و باز به نوعی روایتگر صحنه کربلا است آیین شیرگردانی است. شیری که به اعتقاد مردم این منطقه با حزن و اندوهی وصف ناپذیر باید پاسدار اجساد 72 شهید کربلا باشد. شیر ژیان و خشمگینی که از نرسیدن به واقعه کربلا خشمگین است و با اندوهی آلوده به خشم در میان دسته عزاداران سوار دوش افراد می چرخد و بعضا به زمین می‌نشیند و با اندوهی تمام خاک نگون بختی به سر می‌ریزد و هرگاه با نمادهای اشقیا مثل شمر برخورد می‌کند با خشمی وصف ناپذیر به سمت آنان حمله ور می‌شود، تو گویی می‌خواهد آنان را که به امام حسین (ع) چنین ستمی روا داشته اند، از صحنه هستی نیست کند.

اما در میان مردم ششتمد آیینی دیگر نیز خودنمایی می‌کند که در نوع خود در ایران بی نظیر به نظر می رسد و آن آیین کاتب گردانی است، در این آیین فردی با پوشیدن لباسی عربی و در دست گرفتن دفتر و قلم مویی بر کجاوه ای می‌نشیند و رسالت تاریخی خود را که ثبت مصایب خاندان رسول (ص) است انجام می دهد، رسالتی که می تواند به بزرگی واقعه کربلا باشد چرا که قرار است راوی رخداد کربلا باشد.

وجود این آیین در فرهنگ این مردم نشان از اهمیت بالای تاریخ و فرهنگ نوشتاری و مکتوب است. این مراسم که از روز نهم محرم شروع می شود در روز یازدهم و با مقتل خوانی در قتلگاه و معمولا در جوار آرامگاه بیهقی و حضور هیات قوم بنی اسد پایان می یابد، اما آیین قوم بنی اسد نیز از آیین های جالب توجه شهر ششتمد است.

قوم بنی اسد، اولین قومی بود که بر سر اجساد شهدای کربلا حاضر شده و سنت عزاداری بر شهدای کربلا بعد از 1400 سال از آنان باقی مانده است.

در آیین قوم بنی اسد ششتمد، عده‌ای مرد در حالی که سعی نموده‌اند لباس‌های خود را به گونه لباس اعراب درآورند بیل‌هایی به دست دارند و زنان، که معمولا روی خود را پوشانده‌اند در حالی که کلنگ بر دوش خود دارند به طور منظم به دنبال مردان در قتلگاه حرکت می‌کنند و در حالی که مردان بیلهای خود را به نشان تدفین شهدا به زمین می زنند، همگی با هم می‌خوانند "ای قوم بنی اسد بیایید، نعش شهدا دفن نمایید".

یکی دیگر از آیین‌های عاشورایی ششتمد، آیین علم گردانی و علم دزدی است که خود ابعاد اجتماعی و فرهنگی غنی ای دارد. 

آیین روز عاشورای روستای مرزان

آیین روز عاشورای روستای مرزان در شهرستان فیروزه که امسال به شماره 2610 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس معنوی ملی ثبت شد، یکی از  سنت‎های عزاداری شبکه‌ای در شهرستان فیروزه است که تا امروز پایداری خود را حفظ کرده است.

وجود برخی ویژگی‎های کمتر شناخته شده در برخی از اجزای عزاداری در روستای مرزان فیروزه، بویژه مرحلۀ علم سلام آن را از سنت‎های مشابه متمایز می‌‎سازد. این آیین از پایداری مطلوبی برخوردار است و مردم محل در اجرای آن خود را مقید می‎‌دانند. 

با این حال در معرض تحریف قرار داشتن، امکانِ کاسته شدن از اصالت‎های فرهنگی آن وجود دارد، به‌ویژه که بخش مهمی از این مراسم مبتنی بر حرکات، الحانِ خاص و اشعارِ شفاهی است. در روستای مرزان روز عاشورا به ترتیب زمانی آیین‎های نخل‌‎آرایی، حسن حسین، علم خبری، نخل‎ گردانی و تعزیه‌‎خوانی صورت می‎‌پذیرد. نخل‌‎آرایی به عنوان اولین عنصر آیینی در ساعاتِ ابتدایی صبح عاشورا آغاز می‌شود.

کارِ نخل‌‎آرایی در محلی در مجاورت میدان قتلگاه انجام می‌شود، امروز دو نخل در روستا آراسته می‎‌شود، البته دو نخله بودن روستا امر متأخری است و ریشۀ چندانی ندارد. با پایان یافتن کارِ نخل آرایی، آیین حسن حسین در محل مسجد روستا آغاز می‌شود، در مرزان نوع خاصی از حسن و حسین از حیث اجرا و اشعار وجود دارد که ارزش فرهنگی مراسم روز عاشورای آن را افزایش می‌‎دهد. چنانکه پیش از این نیز اشاره شد، دستکم چهار روستا از خلال آیینِ علم خبری در مراسمِ روز عاشورای مرزان مشارکت می‎ کنند. روستای رباطی، گرماب شازده، فهنه و کلات زینال  از جمله این روستاها هستند.

روستای مرزان دارای دو هیات سینه‎‌زنی و زنجیرزنی است که کارِ علم خبری توسط این دو هیات روستا انجام می‌‎پذیرد. بعد از حسن حسین، هیاتِ سینه ‎زنی به سمت ورودی غربی روستا جهت استقبال از عزادارانِ روستاهای رباطی، گرماب شازده حرکت می‎‌کند.

هیات زنجیرزنی نیز به سمت ورودی شرقی روستا برای استقبال از عزادارانِ روستاهای فهنه، کلات زینال حرکت می‎‌کند، البته این‌که هیات سینه‎‌زنی در ورودی غربی و هیاتِ زنجیرزنی در ورودی شرقی روستا مستقر شود، امری  قطعی و همیشگی نیست و هر سال قابل تغییر است. بعد از آن‌که در ورودی روستا هیاتِ میزبان و مهمان با یکدیگر مواجه شدند، اشعار مختصری میان ایشان رد و بدل می‌شود. نکته بسیار جالب که در کمتر نقطه‌‎ای از استان مشاهده شده است، تعویض علم ‎ها میان دو هیات است. بعد از تعویض علم، عزاداران دو روستا به دیده بوسی و علم بوسی مشغول می‌شوند.

در نهایت هیات مهمان به سوی محل استقرارِ نخلِ مرزان در مجاورتِ میدان قتلگاه  حرکت می‌‎کند. هیاتِ مهمان  پس از رسیدن به محلِ استقرار نخل یکبار  به دور نخل می‎‌چرخند و در گوشه‌‎ای از محل مذکور مستقر شده، منتظر هیات‎های دیگر و ادامه روند عزاداری می‌‎شوند. هیات‎های میزبان با تمام هیات‎های مهمان اعمال استقبالی فوق را انجام می‌‎دهند، بعد از رسیدن تمام مهمانان و انجام تشریفات لازم، هیات‎های دوگانۀ مرزان به سمت نخل حرکت می‌‎کنند، با رسیدن هیات‎های دوگانۀ روستا به محل استقرار نخل و یک دور چرخیدن دور آن، نخل به سمت قتلگاه که مکان برگزاری تعزیه است، منتقل می‌‎شود.

از گذشته تا امروز مدیریت حمل نخل و به عبارتی نخل‌گردانی با هیاتِ سینه‌‎زنی مرزان است. نخل سه مرتبه دور میدانِ قتلگاه می‌‎چرخد و سینه‎‌زنان پشت سر آن با شور بسیار اشعاری را خوانده بر سینه و سر می زنند. سپس نخل و سینه‌‎زنان به گوشه ای از میدان می‌‎روند و فرصت را  به یک به یک هیات‌های مهمان می‎‌دهند تا وارد قتلگاه شوند. 

هر یک از هیات‎ها در حدود پنج تا 10 دقیقه  در میدان قتلگاه به نوحه‌خوانی می‌‎پردازند و سپس به حاشیۀ میدان رفته و جای خود را به هیات دیگر می‎‌دهند. آخرین گروه که وارد میدان  می‌شود، هیات زنجیرزنانِ مرزان است که برای دقایقی به زنجیرزنی و نوحه خوانی می‌‎پردازد، با این ترتیب چنان‌که گذشت، اولین و آخرین گروهی که وارد میدان  می‌شوند، مرزانی‌‎ها هستند. 

آیین‌های تاریخی عاشورایی خراسان رضوی 

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: حدود 35 آیین عاشوراییِ استان تا کنون در فهرست آثارملی به ثبت رسیده است.

سیدجواد موسوی با بیان اینکه تعزیه‌‎خوانی یا آنچه بیشتر در خراسان متداول است، شبیه خوانی، از مهم‎ترین اجزای عزاداری سنتی عاشورایی و بخش قابل توجهی از مناطق خراسان است، ادامه داد: با وجود همه تغییرات اجتماعی و فرهنگی در بسیاری از نقاط استان این پیوند هنوز به صورت معناداری حفظ شده است.

مدیرکل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی بیان کرد: اهمیت عنصر تعزیه در نظامِ آیینی عاشورایی مردم خراسان به حدی بوده است که حول برگزاری آن در روستاهای همجوار یکدیگر، نوعی از شبکه‌های آیینی شکل می گرفته است.

وی ادامه داد: بدین ترتیب گروه‎ی از روستاها که سنتِ شبیه خوانی در آن‎ها وجود نداشته به نزدیک‎ترین روستای مجاور خود، که در این زمینه از جایگاه مطلوبی برخوردار بوده است، مراجعه‎ می ‎کرده‌‎اند.

موسوی اظهار کرد: این شبکه‎‌ها فارغ از کارکردهای آیینی و ارزشی‌، کارکردهای قابل ملاحظه ‎ای در حوزۀ اجتماعی، اقتصادی و غیره در سطح مناطقِ استان دارد. به عبارتی دیگر این گروه از فعالیت‎ های مشترک آیینی می‌تواند در کاهش تعارضات و افزایش هم‎گرایی محلی مؤثر باشد.

وی گفت:گستره خراسان رضوی با توجه به ماهیت مذهبی و دینی آن به­ ویژه وجود مضجع متبرک حضرت رضا (ع) که سالیانه پذیرای میلیون­ها زائر داخلی و خارجی است، یکی از کانون­‌های برگزاری مراسم و آیین­های عاشورایی در کشور است که با وجود 33 شهرستان در این استان، تعدد و گوناگونی این مراسم را ایجاب می کند.