البته تلاش کاندیداها و دولت‌ها برای مردمی نشان دادن خود، تنها به دادن وعده‌های عامه پسند محدود نمی‌شود؛ برخی سعی می‌کنند با نشستن بر سر یک سفره با مردم، حضور در مناطق محروم و نشستن روی حصیر با مردم گفت‌وگو کنند، برخی دیگر هم با نحوه چینش کابینه و تحریک احساسات مردم سعی در موجه جلوه دادن رفتارهای خود می‌کنند، اما آیا چنین رفتارهایی پوپولیستی است؟ چه تفاوتی میان یک دولت پوپولیستی و مردمی وجود دارد؟ آیا استفاده از عناوینی همچون مردمی بودن یک دولت، نشانه‌ای از پوپولیست بودن آن دولت است یا حساب این دو از هم جداست و سوال اساسی‌تر اینکه یک دولت مردمی چه شاخصه‌هایی دارد؟   

 به مناسبت فرارسیدن هفته دولت، در میزگردی با حضور دو تن از اساتید دانشگاه این موضوع را به بحث گذاشتیم.

دکتر علی‌اصغر داوودی، عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد مشهد در ابتدای این میزگرد به تشریح تاریخچه حضور مردم در عرصه قدرت و سیاست پرداخت و اظهار کرد: از حدود 60 میلیون سالی که از حضور انسان بر روی کره زمین می‌گذرد، فقط 7 هزار سال آن انسان دارای تمدن بوده و در این 7 هزار سال، نظام‌های حکومتی زیادی وجود داشته است که مردم نقش چندانی در آن‌ها نداشته‌اند. تقریبا تا قرن پنجم قبل از میلاد، اثری از حکومت‌های مردمی دیده نمی‌شد و حکومت‌ها اغلب به شکل پادشاهی، آریستوکراسی و الیگارشی بودند.

وی افزود: از قرن‌ پنجم پیش از میلاد بود که رفته رفته به دلیل حاکم شدن شرایط خاص سیاسی در یونان، روستائیان به آتن هجوم آوردند و با ساقط کردن حکومت اریستوکرات‌ها، شکلی جدید از حکومت را به وجود آوردند و نام دموکراسی را بر آن نهادند. این نوع حکومت‌ نیز دوام‌ چندانی نداشت و با قدرت گرفتن اسکندر مقدونی، حکومت‌های مبتنی بر دموکراسی نیز از بین رفتند و مجددا حکومت‌های غیر مردمی شکل گرفت.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه تا قرن 18 میلادی حکومت مردمی به معنای امروزی وجود نداشت، گفت: در انقلاب کبیر فرانسه بود که عملا پای مردم به عرصه سیاست باز شد که باز هم پس از کودتای ناپلئون بناپارت، مجددا حکومت‌های مردمی ساقط شدند و نهایتا در قرن‌های نوزدهم و بیستم، کم‌کم زمینه برای شکل‌گیری حکومت‌های مردمی فراهم شد که البته در همان زمان هم دموکراسی به معنای امروزی نبود و حق رای مشروط به مواردی نظیر ثروت، نژاد و طبقه اجتماعی بود.

داوودی ادامه داد: در قرن بیستم حکومت‌های مردمی بسط پیدا کردند و در موج دوم لیبرالیسم که موسوم به لیبرال دموکراسی است، زمینه برای شکل‌گیری حکومت‌های مردمی به وجود آمد. البته در همین قرن بیستم هم حکومت‌های به شدت ضد دموکراسی، فاشیستی و توتالیتاریستی وجود داشتند. این افت‌وخیزها ادامه داشت تا به امروز و دهه سوم قرن 21 رسیدیم.

وی با بیان اینکه در بحث دولت مردمی، دو بحث حکومت از مردم و حکومت برای مردم مطرح است، عنوان کرد: در گذشته و در حکومت‌های غیر دموکراتیک هم پادشاهان ادعا داشتند که حکومتشان برای مردم و به نفع آنان است. بنابراین اگر حکومت مردمی را حکومتی بدانیم که در خدمت مردم است، حداقل طبق ادعاهایی که همواره حاکمان داشتند، حکومت مردمی سابقه‌ای طولانی دارد، اما اگر حکومت مردمی را به معنای دقیق‌تر کلمه حکومت از مردم و برخاسته از نظر و اراده مردم بدانیم، سابقه بسیار کوتاهی دارد.

عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد مشهد اضافه کرد: حکومت برخاسته از مردم، یعنی خود مردم حاکمان و نظام سیاسی کشورشان را تعیین می‌کنند. از انقلاب کبیر فرانسه به بعد این ایده به وجود آمد که حکومت مردمی به عنوان حکومت برخاسته از اراده و خواست مردم در نظر گرفته شود و جدای از اینکه آیا حکومت در خدمت مردم هست یا نه، فاکتور حائز اهمیت، برخاسته بودن حکومت از خواست و اراده مردم است.

حکومت مردمی، حکومت برخاسته از اراده مردم است

داوودی بیان کرد: بنابراین در تعریف دقیق، حکومت مردمی، حکومتی است که مشروعیت خود را از خواست و اراده مردم می‌گیرد. اما در مورد اینکه آیا این حکومت در خدمت مردم هم هست یا نه، فرض بر این گرفته می‌شود که حکومت برخاسته از اراده مردم، بهتر از حکومت‌های دیگر می‌تواند در خدمت مردم باشد.

وی با بیان اینکه در تعبیر دقیق دموکراسی، در حکومت مردمی و دموکراتیک، مردم باید علاوه بر حق تعیین حاکم، حق عزل آن‌ را هم داشته باشند، گفت: بنابراین در یک تعریف جامع و دقیق، حکومت مردمی، حکومتی است که مردم در شکل دادن و مشروعیت بخشیدن به آن و اعمال حاکمیت به وسیله آن نقش داشته باشند و در عین حال هر زمان هم ناراضی بودند، بتوانند آن را عزل کنند.

این استاد دانشگاه با اشاره به انتقاداتی که برخی از متفکران نسبت به دموکراسی و دولت مردمی وارد می‌کنند، عنوان کرد: این متفکران معتقدند تمام مردم از خرد لازم برای تشخیص منافع خود برخوردار نیستند. هرچند این تفکر در گذشته قابل پذیرش بود، اما در عصر حاضر طرفداران دموکراسی این ایده را کاملا رد می‌کنند، چراکه با گسترش تکنولوژی، آگاهی‌های مردم در تمام زمینه‌ها افزایش یافته است، البته باید توجه داشته که به همان میزان هم مسائل سیاسی پیچیده شده است و عموم مردم از بسیاری از مسائل پیچیده سیاسی سر رشته ندارند.

داوودی ادامه داد: برای حل این مشکل، امروزه شیوه رایج در حکومت‌های دموکرات این است که از یک طرف مردم نمایندگانی را انتخاب کنند که به صورت غیرمستقیم بر امور نظارت داشته باشند و از طرف دیگر هیاتی از نخبگان و کارشناسان در عرصه‌های مختلف سیاست‌گذاری کنند.

پوپولیسم نوعی کچ‌روی از مسیر طبیعی حکومت است

وی در خصوص زمینه‌های شکل‌گیری پوپولیسم اظهار کرد: مشروعیت برای هر حکومتی از اهمیت بالایی برخوردار است و امروزه در جامعه‌شناسی سیاسی، مشروعیت را به مقبولیت عمومی گره زده‌اند. حال کارگزاران یک‌ حکومت، از طرفی باید مقبولیت مردم را به دست آورند و از طرفی کارهایی را انجام دهند که هرچند در درازمدت به نفع مردم است، اما ممکن است در کوتاه‌مدت عدم رضایت آنان را به همراه داشته باشد.

عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد مشهد اضافه کرد: در چنین شرایطی کارگزاران حکومت دو راه دارند. در حالت اول باید رضایت مردم را در نظر بگیرند و قید امور توسعه‌ای را بزنند، که در این صورت حکومت پوپولیستی می‌شود. در حالت دوم کارگزار اقداماتی را انجام می‌دهد که هرچند در کوتاه‌مدت ممکن است به نارضایتی مردم بیانجامد، اما در بلندمدت منافع آنان را تامین می‌کند.

داوودی با با بیان اینکه پوپولیسم نوعی کج‌روی از مسیر طبیعی حکومت است، تصریح کرد: پوپولیسم در جایی شکل می‌گیرد که رهبران سیاسی می‌خواهند برای صعود خود، از خواسته‌های مقطعی مردم استفاده کنند تا با دادن وعده، بتوانند حمایت مردم را داشته باشند. حکومت مردمی لزوما پوپولیستی نیست، حکومت مردمی حکومتی است که در عین حال که مشروعیت خود را از مردم می‌گیرد و به معیشت مردم و خواسته‌های مقطعی آنان توجه دارد، مصالح درازمدت مردم را هم در نظر می‌گیرد.

پوپولیسم در چه جوامعی رشد می‌کند؟

داوودی با بیان اینکه در دو دسته از جوامع امکان شکل‌گیری پوپولیسم کم است، عنوان کرد: یکی جوامع سنتی است، زیرا در این جوامع، کنشگری‌ها و تفکر مردم بر اساس سنت‌های گذشته است و مردم در همان قالب می‌اندیشند و رفتار می‌کنند و عامل دیگری نمی‌تواند موجب تغییر رفتار آنان شوند.

وی با بیان اینکه همچنین در جوامع خیلی مدرن هم امکان شکل‌گیری پوپولیسم کم است، خاطرنشان کرد: پوپولیسم بیشتر در جوامعی شکل می‌گیرد که در حال گذار از سمت سنت به مدرنیته‌اند. در هر جامعه‌ای، به دلیل تعارض منافعی که بین افراد وجود دارد، نوعی واگرایی شکل می‌گیرد و نیاز است عاملی پیدا شود و مانند نخ تسبیح، کل جامعه را کنار هم نگه دارد. در جوامع سنتی و مدرن، ارزش‌ها و هنجارهای مشترک حکم این نخ تسبیح را دارد. در واقع در جوامع مدرن همبستگی‌های ارگانیکی و در جوامع سنتی همبستگی‌های مکانیکی مردم را مانند نخ تسبیح در کنار هم نگه داشته است و تا زمانی که این نخ تسبیح محکم باشد، امکان شکل‌گیری پوپولیسم بسیار ضعیف است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه در جوامع در حال گذار از سنت به مدرنیته، این نخ تسبیح در حال پاره شدن است و در نتیجه جامعه به شکل چندین توده درمی‌آید، گفت: در چنین شرایطی مردم تشنه ایدئولوژی و رهبری می‌شوند. اگر در چنین شرایطی رهبرانی روی کار بیایند که بتوانند به خوبی به مردم وعده دهند، مردم دور آنان حلقه می‌زنند و رهبران با بسیج کردن مردم، آنان را به سمت تحقق اهداف خودشان سوق می‌دهند.

داوودی با بیان اینکه از بیش از 100 سال پیش جامعه ایران در حال گذار از سنتی به سمت مدرنیته است و در نتیجه مستعد پوپولیسم می‌باشد، اظهار کرد: انقلاب اسلامی نیز در چنین بستری شکل گرفت. دقت کنید که پوپولیسم مساوی با عوام‌فریبی نیست و لذا نمی‌توان آن را همواره منفی دانست. در دوره پهلوی ایران در مسیر مدرنیزاسیون قرار گرفت، در حالیکه هنوز مردم روحیات سنتی داشتند و نتوانسته بودند خود را به طور کامل مدرن کنند. یعنی ما آن زمان جامعه‌ای را در ایران داشتیم که به دلیل مدرنیزاسیون، همبستگی‌های سنتی در آن در حال گسست بود، در حالیکه هنوز هبستگی‌های مدرن در آن شکل نگرفته بود.

وی ادامه داد: در چنین شرایطی فشارهای روحی و روانی بر مردم زیاد شد و بحران‌های اقتصادی نیز مزید بر علت شد. در چنین زمانی بود که شخصیتی مانند امام(ره) با ورود به صحنه، توانستند به مردم نوید بازگشت به دین را بدهند و بدین شکل مردم را بسیج کنند و در اینجا بود که انقلاب کاملا مردمی جمهوری اسلامی شکل گرفت.

عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد مشهد با تاکید بر اینکه در حال حاضر بسیاری از مشکلات کشور به دلیل وجود مشکل در ساختارهاست، افزود: راه حل بسیاری از مشکلات ساختاری، بازگشت به اصول و ظرفیت‌های قانون اساسی است.

بدون مطبوعات آزاد و مستقل نمی‌توانیم دموکراسی را تقویت کنیم

داوودی با بیان اینکه لازمه حفظ دموکراسی و همچنین دوری از پوپولیسم، افزایش فرهنگ سیاسی مردم است، عنوان کرد: این امر به وسیله مطبوعات آزاد و مستقل محقق می‌شود. ما بدون مطبوعات آزاد و مستقل نمی‌توانیم دموکراسی را تقویت کنیم. به علاوه یکی دیگر از راه‌های حفظ و تقویت دموکراسی، سیستم آزاد و مستقل است‌ که بتواند از کودکی به افراد ارزش‌های دموکراتیک را بیاموزد.

وی با اشاره به نقش احزاب و NGO ها در تقویت دموکراسی، گفت: اگر نظام حزبی در کشور ما جا می‌افتاد، افراد می‌توانستند با حضور در احزاب، به نامزدی انتخابات‌ها برسند و بدین ترتیب عملکرد آنان هم پس از انتخاب شدن، توسط حزب‌شان مورد بررسی دائمی قرار می‌گرفت.

این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه قدرت همیشه فسادزاست، بیان کرد: وجود احزاب و مطبوعات مستقل باعث کاهش میزان فساد می‌شوند، اما در غیاب این‌ها، بروز هر مشکلی طبیعی است.

نقص در ساختارها؛ دلیل عدم تحقق خواسته‌های مردم

دکتر غلامرضا خواجی، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی دیگر مهمان این میزگرد ایسنا معتقد است پوپولیسم یک پدیده غربی است و اکنون در ایران وجود ندارد. او اظهار کرد: انقلاب اسلامی ما دنیا را تکان داد و در خیلی از حوزه‌ها تغییرات جهانی ایجاد کرده است، اما وجود برخی از مشکلات ساختاری، باعث شده است تمام خواسته‌های مردمی که این انقلاب را به وجود آوردند، محقق نشود.

وی افزود: مردمی بودن حکومت، بدین معناست که اولا مردم نمایندگانی داشته باشند که با رای مستقیم آنان به قدرت می‌رسند و ثانیا این نمایندگان به محض رسیدن به قدرت، تمام تلاش خود را برای تحقق همه خواسته‌های مردم به کار گیرند، در حالیکه وجود ساختارهای نادرست در کشور، باعث عدم تحقق خواسته‌های مردم شده است.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: به عنوان مثال بسیاری از افرادی که به عنوان نماینده مردم وارد نهادهای انتخابی می‌شوند، اطلاعات و سابقه کار مورد نیاز را ندارند. همچنین در نهادهایی مانند استانداری و فرمانداری که رئیس نهاد با رای مستقیم مردم انتخاب نمی‌شود، شاهد سیاسی‌کاری‌هایی در انتخاب مسئولین هستیم.

خواجی ادامه داد: به عنوان مثال برخی از شهرداران واقعا قوی عمل می‌کنند، اما به محض اتمام کار شورای شهر و روی کار آمدن شورای بعدی، آن شهردار با وجود تمام توانمندی‌هایی که دارد، کنار گذاشته می‌شود. یعنی در حقیقت ما مدیرسوزی می‌کنیم. چنین مسئله‌ای را ما در مورد بسیاری از مناصب مدیریتی می‌بینیم و همین باعث می‌شود افرادی که واقعا دغدغه کمک به کشور و حل مشکلات مردم را دارند، نتوانند خواسته‌های مردم را تحقق بخشند.

وی با تاکید بر لزوم افزایش نظارت‌ها بر عملکرد دولت، بیان کرد: ما زمان نداریم به هر وزیری چندین سال زمان دهیم تا برنامه‌های خود را با آزمون و خطا اجرا کند، بلکه هرگاه مشاهده شد هر کدام از وزرا در اجرای وظایف خود کوتاهی می‌کنند و در حل مشکلات ناتوان اند، مجلس باید به سرعت ورود و آن وزیر را استیضاح کند.

این عضو اسبق شورای شهر مشهد، با اشاره به وجود ایراد در ساختار انتخابات‌های کشور، تصریح کرد: در انتخابات‌های شورای شهر و مجلس شاهد هستیم برخی از نامزدها مبالغ چند صد میلیونی و حتی میلیاردی برای پیروزی در انتخابات هزینه می‌کنند. آیا این افراد واقعا قصد خدمت به مردم را دارند؟ در حال حاضر بسیاری از مردم حتی نام نمایندگان خود در مجلس و شورای شهر را نمی‌دانند، زیرا این افراد در بین مردم حضور ندارند.

خواجی افزود: هرچند مردم پس از رای دادن به فردی، باید به تخصص او اعتماد کنند و به وی اجازه دهند کارش را انجام دهد، اما باید فرایندهای انتخابات درست باشد. به عنوان مثال، آیا همه افرادی که برای حضور در انتخابات شورای شهر نامزد می‌شوند، مشکلات شهر را می‌شناسند؟

وی با بیان اینکه پوپولیسم در نتیجه ایرادات موجود در ساختارهای انتخابی و انتصابی شکل می‌گیرد، عنوان کرد: هنگامی که فردی برای تصدی سمتی نامزد می‌شود، اما شناختی از واقعیت‌های آن جایگاه و وظایف مربوطه ندارد، سعی می‌کند با دادن وعده‌های پوچ و عوام‌فریبانه به مردم از آنان رای بگیرد.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی با تاکید بر اینکه ما باید برای انتخابات‌ها، کمیته‌های گزینش داشته باشیم، گفت: در یک کمیته باید از نامزدها سوالات تخصصی حوزه مربوطه پرسیده شود و میزان آگاهی آنان در مورد سمتی که می‌خواهند برای آن از مردم رای جمع کنند، مورد سنجش قرار گیرد. به عنوان مثال از یک نامزد شورای شهر باید در مورد مشکلات شهر و برنامه‌های آنان برای حل این مشکلات پرسیده شود. این باعث می‌شود افرادی برای شورا انتخاب نشوند که پس از تشکیل اولین جلسه، تازه به فکر تهیه برنامه می‌افتند.

خواجی با تاکید بر اینکه همچنین باید کمیته‌ای هم به منظور نظارت بر ستادهای انتخاباتی تشکیل شود، اضافه کرد: متاسفانه الآن وضعیت طوری است که هر کسی که در هر انتخاباتی به پیروزی می‌رسد، سعی می‌کند افرادی که در ستاد انتخاباتی‌اش فعالیت داشتند را به نان و نوایی برساند. باید کمیته‌ای تشکیل شود و جلوی این رویه نادرست را بگیرد و اجازه ندهد افراد پس از انتخاب شدن، اعضای ستادهای انتخاباتی خود را برای پست‌های مختلف معرفی کنند و از این طریق جلوی به‌کارگیری افراد متخصص و کارامد گرفته شود.

وی تاکید کرد: متاسفانه در حال حاضر رویه‌های نادرستی در انتخابات و انتصابات کشور ما جاری است و من اساسا همین مسئله را زمینه‌ساز شکل‌گیری عوام‌فریبی می‌بینم.

خواجی با تاکید بر فسادزا بودن قدرت در صورت نبود نظارت، اظهار کرد: در کشورهای پیشرفته دنیا، هر کسی متناسب با میزان قدرتی که در اختیار دارد، تحت نظارت نهادهای مختلف قرار می‌گیرد. در حالیکه در کشور ما چنین نیست.

وی با تاکید بر اینکه انتقاد به مسئولین حتی در سنت و احادیث دینی ما هم مورد توجه بوده است، افزود: یکی از احکام مرسوم در دنیا به منظور کاهش فساد، این است که وقتی فردی به قدرت می‌رسد، حق دادن هیچ پست دولتی به هیچ کدام از نزدیکان و خویشاوندان خود را ندارند. در کشور ما نیز باید چنین قوانینی وضع شود.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه وضع چنین قوانینی وظیفه مجلس است، ابراز عقیده کرد: اما مجلس اقدام به تصویب چنین قوانینی نخواهد کرد، چراکه خودش هم ذی‌نفع است. اینجا احزاب و رسانه‌ها نقش اساسی پیدا می‌کنند. این‌ها باید مردم را ترغیب به رای دادن به افرادی کنند که قول دهد چنین قوانین فسادزدایی را تصویب کنند و بعد هم افکار عمومی نمایندگان را تحت فشار برای عمل به وعده‌های خود کند.

خواجی تاکید کرد: با وجود تمام ایرادات ساختاری که مانع از حل مشکلات کشور شده است، اما به دلیل نیروی محرکه بالایی که در مردم وجود دارد، من نسبت به حل معضلات کشور خوش‌بین و امیدوارم.

در شناخت و به کارگیری استعدادهای داخلی ضعف داریم

در ادامه داوودی نیز با تاکید بر وجود پتانسیل‌های بالا در کشور، گفت: اصلاح نظام حکمرانی در کشور ضروری است. ما نباید همه چیز را با عینک ایدئولوژی نگاه کنیم. ‌ در حال حاضر بسیاری از نخبگان و کارشناسان خبره، علی‌رغم دارا بودن تمام توانایی‌های لازم و تعهد به نظام، کشور و مردم، در حال کنار گذاشته شدن هستند.

عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد مشهد با تاکید بر لزوم توجه به شایسته‌سالاری، عنوان کرد: هر کشوری باید برای پیشرفت، شایسته‌ترین افراد خود را در نهادهای قدرت راه دهد و ما نیز از این قاعده مستثنی نیستیم. نباید به افراد دلسوزی که دغدغه نظام، کشور و مردم را دارند، با انگ‌های مختلف برخورد شود. با پتانسیل‌هایی که ما در جمهوری اسلامی داریم، به راحتی می‌توانیم به قدرت منطقه‌ای و جهانی تبدیل شویم، فقط باید از ظرفیت‌های کشور به درست استفاده شود. ما متاسفانه در شناخت و به کارگیری استعدادهای داخلی ضعف داریم. قطعا اگر این مشکل حل شود، ما راه سختی برای رسیدن به قله‌ها نخواهیم داشت.