بزرگنمايي:

پیام خراسان- "آی.یو.سی.اِن" (IUCN) یا همان "اتحادیه بین‌المللی حفاظت طبیعت" به عنوان معتبرترین مرجع اعلام نظر درباره وضعیت حفاظتی گونه‌های جانوری و گیاهی، هر پنج تا 10 سال وضعیت گونه های حیات وحش را در طبیعت سراسر جهان ارزیابی و نتیجه آن را منتشر می‌کند که طبق آخرین فهرست اعلامی از سوی این سازمان جهانی، یوزپلنگ آسیایی در فهرست قرمز قرار دارد، زیرا به شدت در معرض خطر انقراض (CRITICALLY ENDANGERED) است و شرایط ادامه حیاتش در طبیعت بسیار بحرانی خوانده شده است.

به عقیده کارشناسان، سریع ترین دونده جهان، نیازمند شتاب‌بخشی برنامه های موثر برای نجات از انقراض و خروج از وضعیت بحرانی است و باتوجه به اینکه ایران تنها نقطه قاره آسیاست که میزبان حضور گرم و زیبای یکی از زیباترین جلوه های خلقت خداوند در میان جانوران است، مسوولیت تک تک ایرانیان در حفظ و حفاظت از این گونه بی نظیر انکارناپذیر است.

در راستای اقدامات حفاظتی و قابل تقدیر از این گونه ارزشمند در قالب طرح تکثیر در اسارت، "پیروز" یوزپلنگ آسیایی، که فرزند «ایران» و «فیروز» است در 11 اردیبهشت 1401 متولد شده و به نماد یوزپلنگ ایرانی تبدیل شد. این یوز تنها توله باقی‌مانده از توله های سه‌گانه «ایران» و آخرین یوز آسیایی متولد شده در شرایط تکثیر در اسارت در ایران است.

می دانیم که چشم جهانیان به عملکرد ایران در میزبانی از بازماندگان نسل یوزپلنگ آسیایی دوخته شده است و این موضوع حفظ این میراث طبیعی را دوچندان حایز اهمیت می کند. گرچه مسوولیت سنگینی است اما به طور حتم با ارتقای دانسته‌های مردم از اهمیت این گونه و هم پیمان ساختن دوستداران محیط زیست، می توان این گربه سان باشکوه را حفظ کرده و نام آن را از فهرست گونه‌های در معرض خطر انقراض خط زد.

یوز آسیایی، سریعترین دونده خشکی

یوزپلنگ سریعترین حیوان روی خشکی است و سرعت آن می‌تواند به 100 کیلومتر در ساعت برسد اما تا چند صد متری بیشتر نمی‌تواند با این سرعت بدود. این جانور، پوستی نخودی رنگ با خالهای سیاه و گرد و کوچک توپُر دارد و موهایش زبر و کوتاه است.

این گربه‌سان تیزرو، اندامی کشیده دارد که اندازه بدن یوز بالغ 112 تا 135 سانتیمتر با دمی به اندازه 66 تا 84 سانتیمتر است و وزنش می تواند بین 34 تا 54 کیلوگرم باشد.

خطی به نام خط اشک از گوشه چشم این حیوان تا گوشه لبش امتداد یافته است که این خط در نوع ایرانی ضخیم‌تر از نوع آفریقایی است.

زیستگاه یوز در ایران دشتهای باز و پهناور و تپه ماهورهای وسیع استپی و بیابانی است؛ این مناطق با وجود بارندگی کم و محدود، دارای پوشش گیاهی مناسبی است که در آن گونه‌هایی نظیر درمنه، گز، تاغ، قیچ، اسکنبیل، کاروان کش، ریش بز و اشنان مشاهده می‌شود.

این پوشش گیاهی، زیستگاه مطلوبی را برای طعمه های یوز، که جانورانی مانند آهو، جبیر، گوسفند وحشی و خرگوش هستند، فراهم می‌آورد. چنین زیستگاهی به یوز اجازه می‌دهد که به بهترین نحو از قابلیت های فیزیولوژیکی و ریخت شناسی خود استفاده کند.

یوزها، مخاطره آمیزترین زندگی را در میان تمامی جانوران بیابانی دارند و دو نقطه ضعف معمولا برای آنها گران تمام می‌شود. نخست اینکه قادر نیستند در ماههای گرم سال، گرمای خورشید را تحمل کنند؛ در این هنگام از سال آنها باید کاملا در سایه باقی بمانند و اگر یوزی مورد آزار و اذیت قرار گیرد و مجبور به ترک پناهگاه خود و راه رفتن در آفتاب شدید شود، خطر بزرگی کرده و پس از طی چند کیلومتر ممکن است بر اثر گرما تلف شود.

دومین نقطه ضعف یوزهای ایران، ترسو بودن آنها است که به شدت نگران امنیت خود هستند و این نگرانی باعث ایجاد استرس در آنها می‌شود؛ وقتی انسان به آنها نزدیک می‌شود، اولین واکنش آنها این است که بدون جلب توجه، کاملا بر روی زمین دراز می کشند تا به نوعی خود را استتار کرده باشند.

اگر عامل استرس نزدیکتر شود، جانور در اولین پناهگاه قابل دسترس، مانند حفره‌ای در میان کوه، لانه جانورانی نظیر روباه، خرگوش و یا کفتار پناه می‌گیرد و در نهایت اگر نتواند محلی را برای پنهان شدن بیابد، پا به فرار می گذارد.

یوز مانند هرگونه جانوری دیگر از نظر ذخیره ژنتیک منحصر به فرد است و انقراض آن کره زمین را برای همیشه از این ذخیره ژنتیک محروم می کند.

این گونه ارزشمند یکی از اجزای تنوع زیستی ایران است که با دیگر اجزای آن در ایران و با گونه‌های دیگر این خانواده در سایر نقاط جهان تفاوت دارد، زیرا یوز مانند هر جانور دیگری در ایجاد تعادل اکولوژیک موثر است و انقراض آن این تعادل را بر هم می زند.

در اصطلاح زیست محیطی از یوز به عنوان "گونه پرچم" در زیستگاه نام برده می‌شود، به این معنا که حضور این گونه ارزشمند نشان دهنده وضعیت زیستگاه، وضعیت گونه ‌ای جانوری و گیاهی آن زیستگاه است. در کنار همه این ویژگی‌ها یوزپلنگ یکی از جاذبه‌های طبیعت گردی ایران است که می تواند منبع ایجاد درآمد برای جوامع محلی نیز باشد.

در عین حال عواملی همچون تخریب زیستگاه، چرای مفرط دام در زیستگاه، وجود سگهای گله، اشغال زیستگاه توسط دام یا انسان، شکار طعمه، تلفات یوزپلنگ به طرق مختلف به ویژه تصادفات و شکار از عوامل تهدید کننده حیات این گونه ارزشمند جانوری است.

در این میان استان خراسان رضوی جزو استانهای دارای گونه یوزپلنگ آسیایی در کشور است؛ تا قبل از دهه 50 هیچ آماری از تعداد یوز در ایران در دست نیست اما پس از انقلاب تلاش های زیادی برای حفاظت از این گونه ارزشمند انجام شده است.

خراسان رضوی، میزبان یوزپلنگ

خراسان رضوی از نظر ویژگی‌های زمین ساختاری و اجتماعی، استانی است که از شمال به جنوب وضعیت توپوگرافی آن از پهنه‌های کوهستانی به تپه ماهوری و دشتی تغییر شکل می‌دهد و از نظر اجتماعی اکثر مراکز اجتماعی در محور میانی و رو به شمال تمرکز دارد. این موضوع باعث شده تا حیات وحش دشت‌زی و بیابانگرد در جنوب استان از زیستگاه‌های فراخ‌تری بهره‌مند گردند.

گونه یوزپلنگ آسیایی نیازمندیهای زیستگاهی ویژه‌ای دارد و حضورش در عرصه‌های مهم و وسیعی در اطراف خراسان رضوی از جمله پارک ملی توران، پناهگاه حیات وحش خوش ییلاق از استان سمنان و پناهگاه حیات وحش میاندشت در استان خراسان شمالی به ثبت رسیده است.

همجواری مرزهای غربی خراسان رضوی با عرصه‌های زیستگاهی این گونه در استان سمنان موجب شده تا گمانه زنی‌هایی از حضور این گونه در استان و مسیرهای گذار آن به سمت شرق و مرکز استان ارائه شود. به نحوی که در سالیان گذشته تصویر یک قلاده از این گونه در منطقه حفاظت شده درونه شهرستان بردسکن به ثبت رسیده است.

برافراشتن پرچم یوزپلنگ در سایه هم‌افزایی ملی

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با بیان اینکه در گذشته گستره زیست و حضور گونه ارزشمند یوزپلنگ در ایران بیش از امروز بوده است، اما آثار حضور این دونده در خطر انقراض در مناطق به شدت کمرنگ شده است، ادامه داد: باقی ماندن یوز آسیایی در محدوده خراسان بزرگ و سمنان نشان از محدود شدن منطقه حضورش دارد.

مهدی اله‌پور اظهار کرد: در خراسان رضوی مناطق مختلفی هست که یا حضور یوزپلنگ در آن با عکسبرداری به ثبت رسیده و یا نمایه‌ها و نشانه‌های حضور این گونه مایه دلگرمی برای ما شده است.

وی با اشاره به تداخل زیستگاه یوزپلنگ از نظر جغرافیایی در مناطق مشترکی از استانهای خراسان رضوی و سمنان گفت: حضور یوزپلنگ در مناطقی از شهرستان سبزوار، بردسکن و خواف در خراسان رضوی مستندسازی شده است و بر این باوریم که نجات این گونه ارزشمند، نیازمند عزمی کلان است، زیرا یوز آسیایی تنها گونه پرچم ایران (گونه نشانگر وضعیت گونه های جانوری و گیاهی محیط زیست کشور) و نماد حیات وحش کشورمان است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی تاکید کرد: هرچه پیوستگی میان دالان های مناطق میزبان یوز در استانهای سمنان، خراسان شمالی و رضوی را برای بقای یوز تقویت شود، قطعا حفظ این گونه پرچم میسرتر می‌شود.

وی تصریح کرد: تداخلات زیستگاهی موجود برای یوزپلنگ و جاده‌سازی در میانه این زیستگاهها ، بیشترین عامل از بین رفتن این گونه ارزشمند است و با توجه به تلفاتی که این گونه در جاده‌ها در استانهای دیگر دارد، لازم است وزارت راه و شهرسازی اقدام موثری در این زمینه انجام دهد.

این مسوول گفت: اگر قرار است این گونه در قاره آسیا، ایران و ناحیه مرکزی کشور بین سه استان میزبان حفظ شود و ایران پرچم‌دار این گونه در آسیا باشد، نیاز است راهبردی ملی برای هم افزایی بین دستگاهی وجود داشته باشد.

اله‌پور تاکید کرد: در حال حاضر تمام توان سازمان محیط زیست بر این سمت معطوف است، اما این همراهی دستگاههای مختلف و عزم ملی در این مسیر است که می تواند پرچم یوزپلنگ آسیایی را به نام ایران برافراشته نگه دارد.

مدیرکل محیط زیست خراسان رضوی اظهارکرد: "پیروز" توله یوز باقی مانده که موجب افتخار ماست، نمادی از تلاش های سازمان محیط زیست است و بجد بحث تکثیر این گونه در دستور کار قرار دارد.

وی تاکید کرد: تنها محل زیست و تداوم حیات این گونه در منطقه آسیا در ایران است و بعد از آسیا شاهد حضور یوز در آفریقا هستیم اما برای حفظ این گونه و پرچمداری آن باید بیشتر تلاش کنیم.

یوزپلنگ فراتر از تقسیمات کشوری

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با بیان اینکه بر اساس اطلاعات موجود از سال 1359 در استان نمایه‌ها، نشانه‌ها و اثرات حضور و حتی خود یوزپلنگ مشاهده و ثبت شده است، ادامه داد: آخرین زمان ثبت و مستندسازی نشانه حضور این گونه ارزشمند در سال 1399 در اطراف معادن شهرستان خواف و نیز شهرستان بردسکن بوده است.

محمد عرفانی تاکید کرد: یوزپلنگ گونه‌ای است که دارای گستره خانگی وسیعی است که از قلمرو پهناورتر است و در بین چند استان جابه جا می شود که برای رسیدن به یک برنامه جامع برای حفاظت یوز در کشور، قطعا و تنها باید به سمت مدیریت جامع و همه جانبه‌نگر برویم.

وی ادامه داد: مدیریت حفظ یوز در کشور به هیچ وجه به صورت لکه‌ای و جزیره‌ای منتج به نتیجه دلخواه یعنی نجات یوز نیست بلکه باید در تمامی زیستگاههای این گونه برنامه‌ریزی و اجرا برای حفاظت، مدیریت و حتی تکثیر یوزپلنگ داشته باشیم.

وی تصریح کرد: در این مدیریت جامع نمی‌توان به برخی زیستگاهها نگاه ویژه و به بعضی بی اعتنا بود، بنابراین استانهای خراسان رضوی، شمالی و سمنان را باید در کنار هم مورد توجه قرار داد تا زمانی که این گونه در منطقه زیستگاه خود از مرز جغرافیایی سمنان وارد مرز جغرافیایی خراسان رضوی می شود، دچار افت کیفیت زیستگاه نباشد، زیرا یوزپلنگ نه مرزها و تقسیمات کشوری بلکه تنها گستره خانگی خود را می‌شناسند.

عرفانی از جمله عوامل مشکل آفرین برای زیست یوزپلنگ در محدوده خراسان رضوی را چرای دام، کاهش پوشش گیاهی و بارش کم دانست که مطلوبیت زیستگاه این جانور را در برخی نقاط استان کاهش داده است.

وی ادامه داد: این مشکلات موجب کاهش شمار طعمه‌های یوز در منطقه شده و همین امر عامل کمرنگ شدن حضور این گونه ارزشمند و تکرار نشدنی در سال های اخیر بوده است.

جای خالی خراسان رضوی در پروژه حفاظت

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با اشاره به آغاز پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ در سالها پیش، گفت: در این طرح نقش و جایگاه استان خراسان رضوی نادیده گرفته شد و استانهایی مانند خراسان شمالی، خراسان جنوبی، یزد و سمنان در مرکزیت توجهات قرار گرفتند در حالی که خراسان رضوی به عنوان محل گذر یوزپلنگ باید مورد توجه قرار می گرفت.

عرفانی افزود: خراسان رضوی هم اکنون نیازهای بسیار گسترده‌ای در محل های زیست یوزپلنگ دارد که مناطقی مانند پارک ملی تندوره، پناهگاه حیات وحش دشت لاغری و منطقه حفاظت شده در بردسکن، منطقه حفاظت شده پروند در سبزوار، مناطق مرزی شهرستان خواف و نیز منطقه حفاظت شده افتخاری در بجستان از آن جمله است.

وی تاکید کرد: تقویت منابع آبی مناطق زیستگاهی، غنابخشی پوشش گیاهی مراتع با هدف افزایش جمعیت علفخواران به منظور ارتقای مطلوبیت زیستگاه یوزپلنگ به منظور افزایش ماندگاری یوز و کاهش مخاطرات محیطی و زیستی برای این گونه ارزشمند بسیار مهم است.

وی با اشاره به تهیه چک لیستی از نیازهای هر منطقه محتمل و قطعی برای حضور یوزپلنگ در خراسان رضوی، گفت: منطقه حفاظت شده درونه در بردسکن با 66 هزار هکتار، دشت لاغری با 26 هزار هکتار، منطقه حفاظت شده پروند سبزوار با 17 هزار هکتار، منطقه مرزی خواف با 86 هزار هکتار و مناطق محتمل بر زیست یوز در بجستان به وسعت 130 هزار هکتار در حقیقت زیستگاه‌هایی است که در این استان مستعد حضور یوزپلنگ است.

وی تاکید کرد: باید در قالب برنامه جامع حفاظت از یوز در کشور به مطلوبیت زیستگاه‌های این گونه در تمامی استانها توجه ویژه داشت تا بتوان به نگهداشت یوز و حفظ آن در دل طبیعت به منظور حفاظت از آن از خطر انقراض کمک کرد.

عرفانی با بیان اینکه خراسان رضوی دالان اصلی مهاجرت یوز و گذر در مناطق زیستگاهی‌اش در استانهای خراسان شمالی، سمنان و غیره است، ادامه داد: باید با نگاهی جامع، مطلوبیت زیستگاهی برای یوز در کل زیستگاههای این گونه فراهم شود.

50 میلیاد تومان برآورد اقدامات حفاظتی

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با بیان اینکه وضعیت یوز در رده‌بندی در معرض خطر انقراض بحرانی است، افزود: سال 1392 آخرین زمان مشاهده یوزپلنگ به صورت مستقیم در استان و مستندسازی حضور این گونه ارزشمند است و البته تا سال 99 نیز نشانه‌ها و نمایه‌های یوزپلنگ را در منطقه داشته‌ایم.

وی با تاکید بر اینکه در کشور نیازمند مدیریت پیوسته در همه زیستگاهها هستیم، گفت: در استان خراسان رضوی با هدف انجام وظیفه و حفاظت و حمایت از یوز آسیایی برنامه عمل چهار ساله‌ای برای سال های 1401 تا 1404 تهیه و تدوین شده است، و بر اساس آن در مناطق لاغری، درونه، پروند، منطقه مرزی خواف و منطقه افتخاری بجستان کلیه نیازمندیها اعم از تامین تجهیزات، نیرو، تقویت آبشخورها، تامین علوفه و غیره برای هر سال در هر منطقه پیش‌بینی شده است.

عرفانی اظهار کرد: برای اجرای این برنامه در کل چهار سال 50 میلیارد تومان نیاز اعتباری برآورد شده که برای مرحله اول در سال نخست 11 میلیارد تومان نیاز است که تا کنون به رغم اعلام نیاز انجام شده به استانداری خراسان رضوی و اهمیت موضوع، هنوز اعتباری تخصیص نیافته است.

وی گفت: استان خراسان رضوی میزبان تمام هشت گونه گربه‌سان کشور است که با عنوان "گونه های چتر" شناخته می شوند که جمعیت مطلوب گربه‌سانان به معنای برخورداری از جمعیت مطلوبی از علفخواران و در نهایت نشان از مطلوبیت زیستگاه‌ها است.

به هر ترتیب حفاظت از یوزپلنگ، که در حقیقت به معنای حفاظت از هویت و شاخص حیات وحش ایران و البته نماد اقتدار در قاره آسیاست، همت و عزم ملی و مدیریتی جامع در حفاظت از این گونه ارزشمند را می‌طلبد.