پیام خراسان - مهر / پروژه «مرثیه ناتمام» از جمله مجموعه‌های تولید شده سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران درباره نواهای محرم است که پاییز سال 1399 با حضور شاعران و ذاکران اهل بیت (ع) پیش روی مخاطبان قرار گرفت.
عرصه تولید آثار موسیقایی مرتبط با مضامین و رویدادهای مذهبی و اعتقادی همواره جزو پرطرفدارترین و در عین حال پرچالش‌ترین عرصه‌های فرهنگی هنری کشورمان بوده است که در سال‌های طولانی دوشادوش سایر فعالیت‌های فرهنگی هنری مرتبط با این موضوع مورد توجه مخاطبان و هنرمندان قرار گرفته است.
تولیدات این حوزه اگر چه همواره در معرض اتهام‌های فراوان از جمله «سفارشی بودن» قرار داشته‌اند اما به دلیل حس و حال موجود در آن‌ها که برگرفته از باورها و اعتقادات نهفته در ضمیر بسیاری از مخاطبان بالقوه است، در اغلب موارد فعالیت در حوزه را با استقبال هنرمندان مواجه کرده است.
همزمان با ایام سوگواری سیدالشهدا (ع) بر آن شدیم تا بار دیگر نگاهی اجمالی به تولیدات موسیقایی مختلف مرتبط با قیام عاشورا در کشورمان در قالب‌های گوناگونی چون آلبوم، موسیقی متن فیلم و سریال، اجرای زنده و مواردی از این دست داشته باشیم.
در این چارچوب آنچه مورد توجه قرار گرفته و می‌گیرد، صرفا مرور و یادآوری آثار برجسته حوزه موسیقی «عاشورایی» است که در سال‌های دور و یا نزدیک تولید و در بازار موسیقی عرضه شده‌اند. آثاری که طبیعتا برخی از آنها از درجه کیفی ممتاز برخوردار بوده‌اند و شاید برخی دیگر با انتقاداتی هم در موعد انتشار به لحاظ موسیقایی و محتوایی مواجه شدند اما همه در یک وجه اشتراک دارند و آن ماندگاری در حافظه جمعی دل‌بستگان اباعبدالله (ع) است.
در چهل و هفتمین قسمت از سلسله گزارش‌های «روایت مهر از نواهای عاشورایی»، به سراغ پروژه موسیقایی «مرثیه ناتمام» به عنوان یکی از محصولات مدیریت دفتر موسیقی سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران رفتیم که در سال 1399 با مجوز حوزه هنری انقلاب اسلامی به مناسبت ایام گرامی محرم و صفر در اختیار دوستداران و ارادتمندان حضرت سیدالشهدا (ع) قرار گرفت. پروژه ای دربرگیرنده 9 قطعه موسیقایی مختلف در حوزه موسیقی ردیف دستگاهی ایران که اگرچه به عنوان یک اثر سفارشی با اتکا به مجموعه های فرهنگی تهیه و تولید شد اما می تواند به عنوان یکی از آلبوم‌های قابل اتکا در حوزه موسیقی آیینی نیز مورد توجه قرار گیرد.

آنچه در این آلبوم منتشر شد، مجموعه ای از آثار شاعران آیینی در منقبت و تجلیل از مقام والای حضرت سید الشهدا (ع) و یاران گرانقدرش به ویژه در واقعه عاشورا بود که گروه اجرایی و محتوایی اثر کوشید تا با استفاده از نغمات و دستگاه های آوازی موسیقی کلاسیک ایرانی بسته موسیقایی ویژه ای را در اختیار مخاطبان قرار دهد تا در ورای آنچه از نغمات و نواهای تکایا و حسینیه ها به گوششان می رسد، از دریچه موسیقی با مفاهیم عاشورا آشنا و وارد ساختاری شوند که این بار در قالبی متفاوت‌تر با تمرکز روی فرهنگ‌سازی صحیح در موسیقی عزاداری و با بهره‌مندی از دستگاه ها و آوازهای ایرانی آنها را به تعمق در آنچه از واقعه عاشورا می‌دانیم، راهنمایی کند.
«علم به دوش» با شعر غزاله شریفیان، خوانندگی امیر مداح در دستگاه نوا، «تیغ بر گلو» با شعر سیدمحمد مهدی شفیعی و خوانندگی محمدهاشم احمدوند در دستگاه راست پنجگاه، «صدای پای باران» با شعر میلاد عرفانپور و خوانندگی حمید خزاعی در دستگاه نوا، «آسمان شفاعت» با شعر علیرضا قزوه و خوانندگی امیر مداح در دستگاه سه گاه، «قامت سرخ» با شعر غلامرضا طریقی و خوانندگی رضا طیبی در دستگاه چهارگاه، «سرعشق» با شعر بیت الله جعفری و خوانندگی حمید خزاعی در دستگاه سه گاه، «چشم های مطهر» با شعر محمدعلی بهمنی و خوانندگی محمدهاشم احمدوند در دستگاه شوشتری، «خون خدا» با شعر بیت الله جعفری و خوانندگی حمید خزاعی در دستگاه دشتی، «غرق در خون» با شعر محمدمهدی سیار و خوانندگی رضا طیبی در دستگاه دشتی قطعاتی بودند که در این آلبوم گنجانده شده اند.
در توضیحات تکمیلی این آلبوم آمده است:
«هنر آواز خوانی از دیرباز در آیین های سوگواری و تعزیه سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) حضوری پر رنگ، جدی و انکار ناپذیر داشته است، به گونه‌ای که برترین تعزیه خوانان گذشته، برترین آواز خوانان دوره خود نیز بوده اند. آوازخوانانی مسلط به زیر و بم، فراز و فرود و ظرایف این هنر ملی ایران و علاوه بر این به اعتقاد بر رستاخیز کربلا با شور و شوق تمام، نغمات جان بخش خود را سرداده اند.
این اثر که با حضور شاعران و آواز خوانانی از سه نسل مختلف آماده شده است نشانه ای از ادامه حیات پر افتخار شعر و آواز و تلفیق هنرمندانه این دو در این مرز و بوم و تلاشی برای ادای دین و پاسداشت حادثه عاشورا، در جهت فرهنگ سازی صحیح ارائه اثر هنری فاخر مرتبط با این واقعه تاریخی در عصر حاضر است.»
امیرحسین سمیعی آهنگساز، خواننده و مدیر فرهنگی که در زمان انتشار این آلبوم مدیریت امور موسیقی سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران را به عهده داشت چندی پیش بود که در یک گفتگوی رسانه ای با اشاره به اینکه آلبوم «مرثیه ناتمام» دربرگیرنده وجوه تخصصی در حوزه موسیقی بود، به نقش مداحان، نوحه خوانان و آوازخوانان در گسترش موسیقی ردیف دستگاهی ایران و نقش آن در خوانش نوحه ها به طرح نکاتی پرداخت و گفت: آنچه صورت گرفته در جریان زمان رخ داده اما متاسفانه عدم سیاستگذاری در حوزه موسیقی جدی، شرایطی را فراهم کرد که ما در حوزه موسیقی آیینی شاهد آسیب‌های جدی باشیم. کما اینکه ظهور و بروز موسیقی‌های غربی به شکل فزاینده و افراطی آن، موجب شده در بخش‌های زیادی از موسیقی آیینی با مشکلات محتوایی مواجه شویم.

وی درباره ارزیابی خود پیرامون آثار تولید شده این مرکز در ماه محرم و صفر بیان کرد: ما به حضور تأسف‌برانگیز موسیقی‌های مبتذلی که به ایران راه پیدا کرده است نگاه آسیب‌شناسانه داشتیم و از آنجایی که جریان کلی موسیقی با دیگر ژانرهای آن مثل موسیقی آیینی و مذهبی نیز در هم تنیده است؛ این آسیب به موسیقی مذهبی نیز نفوذ کرده و آن را تحت تاثیر مستقیم قرار داده است. چگونه است که در مباحث عقیدتی در دنیا از معتبرترین، رساترین و ریشه‌دارترین محتوای فرهنگی برای تولید آثار استفاده می‌شود اما در کشور ما که یک نظام ایدئولوژیک داریم و محکم‌ترین پرچم‌دار شیعه در جهان هستیم، در حوزه موسیقی مذهبی و عقیدتی دچار یک خلاء هستیم و نمی‌توانیم سر بلند کنیم و امروز حرف زیادی برای گفتن نداریم.
سمیعی یادآور شد: ما بر آن بودیم در حوزه موسیقی آیینی آثار الگو ارائه کنیم. مسیری که با آلبوم «مرثیه ناتمام» آغاز شد و بعدتر با «نواحی اشک» و «آن روز آسمان گریست» ادامه پیدا کرد. در آلبوم، آوازها بسیار حرفه‌ای طراحی شده و در مواقعی با حجمی از تکنیک و در مواقعی با حجمی از احساس مواجه هستیم. طبیعتا احساسات خوانندگان اثر با هم متفاوت است و این جذابیت کار را بیشتر می‌کند.
به هر ترتیب مجموعه موسیقایی «مرثیه ناتمام» هم از آن دسته آثاری است که به واسطه بهره مندی از آواز ایرانی تلاش داشت حرف های متفاوتی برای گفتن داشته باشد اما هجمه بی امان و غیر مدیریت شده نواهای دیجیتالی موجب شد تا چنین آثار ارزشمندی به دلیل فقدان پشتیبانی های رسانه ای لازم و بسیاری از موارد دیگر در گنجینه آرشیوها گرد و غبار فراموشی بگیرد مسیری که می بایست برای تولد دوباره چنین آثاری تلاش های جدیدی کرد.