چاپ

پیام خراسان - اغلب کشور‌ها برای جذب نوآوری، اکوسیستم‌های کارآمد و چابک خلق می‌کنند، در ایران هنوز کسب‌وکار‌های نوپا باید از میان مسیر‌های پرپیچ‌وخم مجوز، بروکراسی فرسوده و قواعد مالیاتی سنتی عبور کنند. شرایطی که نه‌تنها به رشد استارتاپ‌ها کمکی نمی‌کند، بلکه هر روز آنها را در باتلاقی از قوانین نامفهوم، موازی و گاه متضاد فرو می‌برد.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
در چنین فضای سنگینی، تنها استارتاپ‌هایی که یا به‌واسطه روابط نزدیک با نهاد‌های قدرت رشد کرده‌اند یا از منابع مالی کلان برخوردارند، می‌توانند دوام بیاورند. در ماه‌های اخیر، موج جدیدی از شکایت‌ها به نهاد‌هایی مانند شورای رقابت ارسال شده که نشان می‌دهد بسیاری از فعالان نوآوری، از انسداد ساختاری در فضای رقابت آزاد خسته شده‌اند. از قرارداد‌های محدودکننده تا امتیازات پنهان برای بازیگران بزرگ، بسیاری از استارتاپ‌های مستقل راهی جز خروج، مهاجرت یا تعطیلی نیافته‌اند.
قوانین قدیمی، برای مسائلی مدرن یکی از مهم‌ترین چالش‌های اکوسیستم استارتاپی ایران، فقدان چارچوب‌های قانونی به‌روز برای کسب‌وکار‌های فناوری‌محور است. قوانین سنتی، همچنان بر پایه‌ی مدل‌های تولیدی یا فروشگاهی طراحی شده‌اند و توان درک ساختار متغیر و چابک استارتاپ‌ها را ندارند. همین موضوع باعث شده هر حرکت خلاقانه‌ای، با مانعی قانونی روبه‌رو شود. از مالیات و بیمه گرفته تا مجوز‌های فعالیت.
برای مثال، استارتاپ‌هایی که در حوزه خدمات سلامت، فین‌تک یا آموزش آنلاین فعالیت دارند، باید برای هر بخش از کار خود از نهاد متفاوتی مجوز دریافت کنند. این در حالی است که بسیاری از این نهاد‌ها اساساً درک دقیقی از ماهیت دیجیتال این خدمات ندارند. حتی یک ایده ساده مثل راه‌اندازی پلتفرم نوبت‌دهی آنلاین می‌تواند به برخورد با چندین نهاد نظارتی منجر شود.
رقابت نابرابر با وزنه‌های پنهان در کنار این بوروکراسی خُردکننده، فضای رقابت نیز برای بسیاری از استارتاپ‌ها ناعادلانه شده است. حضور پلتفرم‌های بزرگ که به پشتوانه سرمایه‌گذاری نهادی یا روابط ساختاری رشد یافته‌اند، باعث شده بخش قابل‌توجهی از بازار در انحصار آنها قرار بگیرد. این شرکت‌ها با بستن قرارداد‌های انحصاری، اعطای امتیازات مالی به تأمین‌کنندگان خاص، یا طراحی مدل‌هایی که رقبا را در عمل از بازار بیرون می‌رانند، مانع شکل‌گیری رقابت سالم شده‌اند.
در ماه‌های اخیر، برخی از استارتاپ‌های فعال در حوزه خدمات آنلاین، از طریق مسیر قانونی شکایت خود را ثبت کرده‌اند. شورای رقابت نیز در چند مورد، رأی به حذف بند‌های محدودکننده و ناعادلانه داده است. اما چند استارتاپ کوچک، واقعاً توان حقوقی و مالی پیگیری چنین مسیر‌هایی را دارند؟ و آیا آرای صادره به‌موقع اجرا می‌شوند، یا عملاً خیلی دیر صادر می‌شوند تا بتوانند جلوی نابودی یک کسب‌وکار را بگیرند؟
نه حمایت نهادی، نه پناه قانونی نبود نهاد مستقل و تخصصی برای حمایت از استارتاپ‌ها در سطح سیاست‌گذاری و نظارت، یکی از خلأ‌های بزرگ زیست‌بوم نوآوری ایران است. برخلاف بسیاری از کشور‌ها که نهاد‌های مشخص برای رگولاتوری حوزه‌های نوین دارند، در ایران هنوز سیاست‌گذاری فناوری بین وزارت‌خانه‌ها، شورا‌های فرادستی و نهاد‌های موازی دست‌به‌دست می‌شود. در نتیجه، استارتاپ‌ها به‌جای تعامل با یک نهاد تخصصی، باید با مجموعه‌ای از قوانین و دستورالعمل‌های متضاد مواجه شوند.
این در حالی است که بسیاری از مسئولان، همچنان از استارتاپ‌ها انتظار دارند مثل شرکت‌های تولیدی دهه 70 با آنها رفتار شود. دفاتر فیزیکی، دفاتر قانونی، حسابداری سنتی و مدل‌های درآمدی خطی. غفلت از ساختار مدرن استارتاپ‌ها، درک‌نشدن از سوی نهاد‌های مالیاتی و تأمین اجتماعی، و نبود مشوق‌های هدفمند، استارتاپ‌ها را به سمت مرگ تدریجی می‌برد.
اکوسیستمی برای بقا، نه برای رشد واقعیت این است که اکوسیستم استارتاپی ایران بیش از آنکه میدان رشد باشد، به میدان بقا تبدیل شده است. تلاش برای گرفتن یک وام محدود از صندوق نوآوری، ماه‌ها دویدن برای یک مجوز، شکایت از رقیب انحصارطلب، و در نهایت سازگاری با شرایطی که اساساً ضد نوآوری است.
در چنین فضایی، تنها دو گروه دوام می‌آورند. یا کسب‌وکار‌هایی که در بدنه دولت یا نهاد‌های نزدیک به آن ریشه دارند، یا آنهایی که از بازار خارج شده‌اند و در پلتفرم‌های بین‌المللی به رشد خود ادامه می‌دهند. این همان بحران خطرناکی است که آینده نوآوری در کشور را تهدید می‌کند. کوچ ایده‌ها، نه به‌خاطر سود، بلکه برای زنده‌ماندن.
آیا اصلاح ممکن است؟ تا زمانی که قوانین متناسب با فضای فناوری، رگولاتوری مستقل، و حمایت هدفمند از رقابت آزاد ایجاد نشود، اصلاح وضعیت موجود غیرممکن خواهد بود. اولین گام، به رسمیت شناختن تفاوت بنیادین استارتاپ‌ها با کسب‌وکار‌های سنتی است. پس از آن، ایجاد زیرساخت حقوقی برای حمایت از رقابت، منع انحصار، تسهیل دسترسی به داده و سرمایه، و تعریف مسیر‌های سریع و شفاف برای مجوزدهی باید در دستور کار قرار گیرد.
همچنین ضروری‌ست شورای رقابت، نهاد‌های نظارتی و حتی قوه قضائیه، نگاه ویژه‌تری به شکایات استارتاپی و فضای رقابت دیجیتال داشته باشند. قوانین سنتی ضدانحصار، باید بازنویسی شوند تا رفتار‌های پلتفرمی نیز شامل آنها شود.
وقتی قانون می‌کُشد قانون در بسیاری از کشور‌ها ستون فقرات نوآوری‌ست، اما در ایران برای بسیاری از استارتاپ‌ها به «وزنه‌ای بر گردن» تبدیل شده است. تجربه‌های تلخ شکست و مهاجرت تیم‌های نوآور نشان می‌دهد که اگر فکری برای اصلاح ساختار‌های قانونی و اقتصادی نشود، هر چقدر هم نیروی انسانی مستعد و ایده‌های خلاقانه در اختیار باشد، باز هم آینده‌ای روشن برای نوآوری در انتظارمان نخواهد بود.
این مرگ تدریجی، نه نتیجه کم‌کاری کارآفرینان، بلکه نتیجه قوانینی‌ست که هنوز در دهه‌های گذشته زندگی می‌کنند.