چاپ

پیام خراسان - ایرنا / ارگ بهارستان بیرجند به عنوان یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی خراسان جنوبی، نمادی از اقتدار سیاسی، شکوه معماری و هویت فرهنگی این منطقه به شمار می‌رود، اما این اثر ارزشمند هنوز با چالش‌هایی در حوزه مرمت، حفاظت و بهره‌برداری روبه‌روست.
ارگ بهارستان یکی از آثار تاریخی شهر بیرجند است که متعلق به دوره افشاریه بوده و 25 اسفند 1379 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
بازار
این بنای تاریخی در بیرجند که ساخت آن به سال‌های 1205 و 1206 هجری قمری برمی گردد به باغ زرشکی نیز شهرت دارد.
شاید ارگ بهارستان، در شهر بیرجند و استان خراسان جنوبی، در شمار ارگ‌های شاخص ایران نباشد اما در ارزش تاریخی و معماری آن شکی نیست. به‌ویژه آنکه رویدادهایی در این ارگ رُخ داده است که با تاریخ ایران پیوستگی دارد. یکی از آن رخدادها پناه بردن لطفعلی‌خان زند و همراهان او به ارگ بهارستان است.
آن‌ها پس از شکست از لشکریان آغامحمدخان قاجار، پریشان و از هم‌گسیخته به این ارگ گریخته بودند و چند روزی را در آنجا سپری کرده بودند.
ترکیب امنیت و زیبایی در معماری ارگ
شبیه تزئینات آجرکاری با زره‌های هندسی دیوارهای ارگ بهارستان را می‌توان در بناهای دوره زندیه شیراز سراغ گرفت که اکنون بر اثر تازیانه‌های بی رحم روزگار در حال فروپاشی است و آهسته آهسته از منظر تاریخ گم می‌شود.
طراحی قلعه به گونه‌ای بوده که هم کارکرد دفاعی داشته و هم از نظر اقامت و سکونت، فضایی دلنشین و منطبق بر اقلیم گرم و خشک منطقه فراهم می‌کرده است.
ارگ بهارستان افزون بر ساختار معماری نظامی، شامل بخش‌هایی از باغ ایرانی نیز بوده که امروزه آثار اندکی از آن برجای مانده است.
اما سال‌هاست که بنای با ارزش ارگ بهارستان در کنج تنهایی خود روزهایی را پشت سر می‌گذرد که هیچ نشانی از توجه در آن نیست.گرچه با این وجود از منظر تاریخی، معماری و شهری، جایگاهی کم‌نظیر در بافت تاریخی این شهر دارد.
روزگاری مردمان بیرجند از این بنای تاریخی به عنوان مدرسه نسوان استفاده می کردند اما بعد مدتی تبدیل به کارگاه فرش بافی شد و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم بنیاد مستضعفان با تملک این ارگ آن را از باغ زرشکی تفکیک کرد لذا با واگذاری های متعدد در اثر تعلل نهادهای مربوطه کوشک وسط باغ تخریب شده است.
بهمن 97 بود که به خاطر بارندگی‌ها بخشی از ارگ بهارستان تخریب شد و خبرنگار ما هم در گزارش میدانی از این بنای تاریخی تلاش کرد نگاه‌های استانی و ملی را متوجه اهمیت نگهداشت این میراث با ارزش کند و همان زمان مدیرکل وقت میراث فرهنگ، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی هشدار داده بود که با حجم تخریب‌های ایجاد شده، ارگ بهارستان، ممکن است تا یک زمستان دیگر بیشتر دوام نیاورد.
همین هشدارها سبب شد که در 20 اردیبهشت‌ماه 1399 کارهای مرمت و «حفاظت اضطراری» ارگ بهارستان با بودجه‌ای 120 میلیون تومانی آغاز شود تا شاید از ویرانی ارگ که سرمایه‌ای برای گردشگری و درآمدزایی شهر بیرجند شناخته می‌شود، جلوگیری کنند.
چالش‌های حفاظت و احیا
اگرچه سال های قبل مرمت‌های اولیه‌ای توسط اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی انجام شده، اما این اقدامات به‌گفته کارشناسان کافی نبوده و نیازمند تخصیص اعتبارات پایدار، ورود سرمایه‌گذار و تهیه طرح جامع بهره‌برداری است.
یک فعال گردشگری خراسان جنوبی در همین خصوص با اشاره به جایگاه تاریخی ارگ بهارستان در بافت قدیم بیرجند گفت: این بنای باشکوه، از مهم‌ترین عناصر تاریخی و فرهنگی شهر به شمار می‌رود و آخرین اثر شاخص باقی‌مانده از هسته اولیه شهر بیرجند است.
احمد کاشانی افزود: ارگ بهارستان با قدمتی که برخی آن را به دوران افشاریه و حتی زندیه نسبت می‌دهند، در میان محله‌های تاریخی بیرجند قرار داشته و نقش محوری در شکل‌گیری این بافت با ارزش ایفا کرده است.
وی افزود: نقل‌هایی وجود دارد که یکی از پادشاهان زندیه شبی را در این ارگ اقامت داشته و در برخی منابع نیز به‌عنوان نماد و بنای شاخص هسته اولیه بیرجند به آن اشاره شده است.
مدیرعامل انجمن گردشگری پایدار خراسان جنوبی با اشاره به معماری منحصربه‌فرد ارگ بهارستان گفت: این بنا با ساختاری شگفت‌انگیز و ریشه‌های عمیق تاریخی، در گذشته از جایگاهی ویژه در ساختار اجتماعی و سیاسی شهر برخوردار بوده است اما متأسفانه در سال‌های اخیر به‌دلیل بلاتکلیفی میان نهادهای مختلف، دچار آسیب جدی شده است.
وی اظهار کرد: حدود هشت سال پیش، بخش عمده‌ای از این بنای ارزشمند ویران شد. پس از آن شرکت آب منطقه‌ای طی تفاهم‌نامه‌ای با بنیاد مستضعفان، مالکیت ارگ را به دست آورد و قرار شد با همکاری اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، مرمت و احیای آن انجام شود؛ با این حال، روند این مرمت همچنان در انتظار اقدام مؤثر است.
کاشانی تاکید کرد: احیای ارگ بهارستان به‌عنوان یکی از نمادهای تاریخی بیرجند، نه‌تنها حافظ هویت فرهنگی این شهر خواهد بود، بلکه زمینه‌ساز توسعه گردشگری و بازآفرینی بافت تاریخی نیز خواهد شد.
وی با اشاره به ظرفیت‌های مغفول‌مانده ارگ بهارستان بیرجند گفت: این بنای تاریخی قابلیت تبدیل به موزه تخصصی، رستوران سنتی، اقامتگاه بوم‌گردی یا حتی هتل سنتی پنج ستاره را دارد و با جذب سرمایه‌گذار می‌توان آن را به چرخه گردشگری استان بازگرداند.
جذب سرمایه گذار تنها راه باقی مانده برای نجات بهارستان
فعال گردشگری درخراسان جنوبی: طرح ایجاد موزه در ارگ بهارستان پیش از این به تایید اداره‌کل میراث‌فرهنگی رسیده بود و عملیات مرمت نیز آغاز شد، اما متاسفانه به‌دلیل تغییرات مدیریتی در شرکت آب منطقه‌ای و تغییر رویکرد در این مجموعه، طرح در همان مرحله باقی ماند و تاکنون به سرانجام نرسیده است.
وی افزود: احیای بناهای تاریخی تنها از مسیر کاربری مجدد و جذب سرمایه‌گذار می‌گذرد و ارگ بهارستان با ظرفیت‌های کم‌نظیر خود می‌تواند به یک مجموعه فرهنگی و گردشگری زنده تبدیل شود.
کاشانی با اشاره به مالکیت این بنا توسط شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی، اظهار کرد: این مجموعه می‌تواند به گنجینه یا موزه آب تبدیل شود چراکه با هویت تاریخی آب در استان پیوند خورده است؛ بیرجند نخستین شهر دارای سیستم لوله‌کشی آب شرب در کشور است و آثار متعددی همچون قنات شاهی قاین، آسیاب‌های تاریخی در بشرویه و فردوس، سد تاریخی کریت که نازک‌ترین سد قوسی جهان بوده و آب‌انبارهای سرایان و بافت تاریخی بیرجند، گویای جایگاه ویژه آب در این منطقه است.
این فعال گردشگری تاکید کرد: در صورتی که شرکت آب منطقه‌ای تمایلی به ادامه روند مرمت و احیای ارگ ندارد، باید مالکیت این بنا به نهادهای دیگری مانند شهرداری، سازمان همیاری‌ها یا بخش خصوصی منتقل شود تا مسیر سرمایه‌گذاری فراهم شود.
وی ادامه داد: تجربه ثابت کرده که سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در احیای بناهای تاریخی عملکرد موفق‌تری دارند و اگر فرصت تابستان امسال از دست برود، احتمال آسیب جدی به این بنای ارزشمند در پاییز و زمستان و در پی بارندگی‌ها وجود دارد.
کاشانی اظهار کرد: در شهرهای دیگر بناهای تاریخی با قدمت کمتر اکنون مرمت شده و در حوزه حذب گردشگر فعال است لذا ارگ بهارستان نیز قابلیت تبدیل به یک هتل سنتی پنج ستاره با شکوه و ارزش افزوده بالا را دارد و تنها نیازمند اراده و حمایت مسئولان استان است.
وی تاکید کرد: استاندار خراسان جنوبی، نمایندگان استان در مجلس و دادستان به عنوان مدافع حقوق عمومی باید نسبت به تعیین تکلیف این بنای تاریخی ورود کنند و از فرصت‌های باقی‌مانده برای حفظ این میراث ارزشمند بهره گیرند.
اقدام فوری برای نجات نماد مدنیت بیرجند
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی اکنون در خصوص آخرین وضعیت ارگ تاریخی بهارستان گفت: این اثر، تنها بنای شاخص و باقی‌مانده از هسته اولیه شهر بیرجند است و نشان‌دهنده مدنیت و شکل‌گیری شهر است.
سید احمد برآبادی اظهار کرد: اگرچه این ارگ توسط شرکت آب منطقه ای خراسان جنوبی با هدف تبدیل به موزه خریداری شد، اما به دلیل کمبود اعتبار و تغییر مدیریت، روند مرمت آن متوقف مانده است.
وی همچنین به پیشنهاد خریداری این ارگ توسط شهرداری بیرجند اشاره کرد و افزود: شهرداری در پاسخ اولیه نگاه مثبتی داشت، اما هنوز وارد مرحله عملیاتی نشده‌ایم لذا درخواست ما این است که با همکاری شهرداری، استانداری و دیگر نهادهای مسئول، ارگ بهارستان از این وضعیت خارج شود و به یک مکان گردشگری و فرهنگی تبدیل شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: ارگ بهارستان به ثبت ملی رسیده است، اما اگر این بنای ارزشمند همچنان در وضعیت فعلی رها شود، سرمایه‌ای گرانبها از دست خواهد رفت پس باید با عزمی جدی، آن را احیا و به فضایی درخور بازدید مردم و گردشگران تبدیل کرد.
ارگ بهارستان، گنجینه‌ای ارزشمند از دوران افشاریه در شرق ایران است که در صورت توجه مسئولان، مرمت اصولی و بهره‌برداری فرهنگی، می‌تواند به مقصدی ملی در حوزه گردشگری تاریخی بدل شود.
این بنا نه‌تنها حافظ بخشی از تاریخ خراسان جنوبی است، بلکه فرصتی برای آینده‌ای فرهنگی و اقتصادی روشن‌تر در این خطه به شمار می‌رود.