چاپ

پیام خراسان- رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص تاریخچه و معماری حرم رضوی اظهار کرد: افرادی که بنای حرم را ساخته و شکل داده‌اند، حکیمان، دانشمندان و روان‌شناسان بزرگی بوده‌اند که سعی داشته‌اند هنر ایرانی اسلامی را در این بنا تجلی دهند.

وی خاطرنشان کرد: با اینکه صفویان از مریدان و شیفتگان ائمه اطهار(ع) بودند اما حمله، هجوم و مزاحمت‌های مداوم ازبک‌ها در خراسان موجب ناامنی شده بود و به آن‌ها مجال نمی‌داد، چنانکه باید به حرم رضوی بپردازند تا جایی‌که به استناد «تاریخ شهر مشهد» بین سال‌های 913 تا 916 ه.ق ازبک‌ها بر خراسان مسلط شدند و طی آن 3 سال حاکمی بر مشهد گماشتند به نام «سید هادی خواجه».

لباف‌خانیکی اضافه کرد: پس ازاین انتصاب اغلب امرای تیموری مقیم مشهد تسلیم ازبک‌ها شدند و به ماوراءالنهر انتقال یافتند و خراسان به تصرف ازبک‌ها درآمد، تا اینکه یکی از پسران سلطان حسین بایقرا به نام «محمد قاسم میرزا» به مشهد وارد شد و حاکم ازبک را آواره کرد. سیدهادی خواجه در مرو به شیبک‌خان ازبک پیوست و او «عبیدالله سلطان» را مامور حمایت از سید هادی کرد. آن دو به مشهد یورش آوردند و در مشهد دست به تعدی دراز کردند و انبوه جمعیت مجاور را آزردند و حرم مطهر را غارت و تاراج کردند.

این باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: در مشهد به خصوص اوایل آن دوران را با مشکل مواجه می‌کردند، در نتیجه مجموعه حرم رضوی از سویی از عنایات شاه اسماعیل، پادشاه شیعی متعصب بی‌نصیب ماند و از سوی دیگر آنچه در طول زمان به حرم مطهر وقف یا هدیه شده بود به یغما رفت به گونه‌ای که هیچ اثری از دوران شاه اسماعیل صفوی در حرم موجود نیست.

وی گفت: شاه اسماعیل صفوی در اوایل ماه شعبان سال916 ه.ق در تعقیب شیبک‌ خان ازبک به مشهد وارد شد. شیبک خان از مشهد گریخت. شاه اسماعیل پس از زیارت حرم غارت شده رضوی توسط ازبکان، در تعقیب شیبک خان، از راه سرخس عازم مرو شد. جنگ سرنوشت‌ساز او و شیبک خان ازبک در نزدیکی شهر مرو اتفاق افتاد و منجر به شکست شیبک خان شد.

لباف‌خانیکی عنوان کرد: شاه اسماعیل سرٍ شیبک خان را از تن جدا کرد. از کاسه سرٍ او جام ساخت. پوست سرش را از کاه پر کرد و نزد مزاحم دیگر غربی، پادشاه عثمانی فرستاد. پس از آن پیروزی، خراسان به تصرف صفویه درآمد و به یمن وجود حرم رضوی شهر مشهد یکی از مراکز مهم زیارتی وتجاری در دولت صفوی شد.

این باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: اما 2 سال بعد باز ازبک‌ها سر بر آوردند و در اوایل سال919 ه.ق «تیمور سلطان» و «عبیدالله خان» ازبک شهر مشهد را تصرف کردند، تا اینکه مجدد شاه اسماعیل به مشهد آمد و این شهر را آزاد کرد. البته ایران از سوی غرب نیز در معرض تهاجم عثمانی‌ها بود تا جایی که در سال 920 ه.ق شاه اسماعیل رسما درگیر جنگ مهم و سرنوشت ساز «چالدران» شد و تا پایان عمرش (سال930 ه.ق) مجال پرداختن به خراسان را نیافت.

آشنایی با معماری کهن ایرانی در حرم رضوی

وی اضافه کرد:پس از پایان عمر شاه اسماعیل فرزند 11 ساله‌اش «تهماسب میرزا» به سلطنت رسید، امرای قزلباش در دوران او به جان هم افتادند و سادات رضوی به ویژه نقیبیان صاحب اختیار واقعی شهر مشهد و حرم رضوی بودند. البته گفته می‌شود که تا سال 946 ه.ق با فتح قندهار توسط سپاه قزلباش، خان‌های ازبک مرعوب شدند و عبیدالله ازبک درگذشت؛ مشهد بارها لگدمال ازبک‌ها شد و خسارت‌ها دید و پس از آن به مدت نیم قرن نسبتا آرام بود، اما در اواخر قرن دهم و در دوران کودکی شاه و پریشانی خراسان دوباره ازبک‌ها به مشهد ریختند و فجایعی وحشتناک به بار آوردند.

لباف‌خانیکی گفت: جای شگفت است که در دوران پر آشوب اوایل سلطنت «شاه طهماسب» حرم رضوی همچنان مورد توجه خاص و عام بود و از یک سو توسط شیفتگان و مریدان مورد تکریم و ترمیم قرار می‌گرفت و از سوی دیگر به وسیله مهاجمان ازبک مورد هجوم و غارت واقع می‌شد. پس می‌توان همان دوران را آغاز فعالیت‌های معماری عصر صفوی در مجموعه حرم رضوی دانست که احتمالا بانی این اقدامات همان سادات یا نقیبان بوده‌اند.

این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: برای مثال در همان اوایل سلطنت شاه تهماسب تنها مناره نزدیک گنبد مرمت و طلاکاری شد و در سال932 ه.ق نیز سطح گنبد حرم مطهر که پیش‌تر (عصر شاهرخ) با کاشی‌های نفیس تزئین شده بود به خشت‌های طلا آراسته شد و حدود 70 سال پس از آن و در هنگام حمله مجدد ازبکان به رهبری «عبدالمؤمن خان» خزانه حرم به تاراج رفت و طلاهای روکش گنبد و مناره برای ضرب سکه و مصرف هزینه‌ها برچیده شد تا اینکه شاه عباس صفوی که در سال 1010 ه.ق پیاده از اصفهان به مشهد آمد، دستور داد مناره و گنبد دوباره به طلا آراسته شود.

وی خاطرنشان کرد: شاه تهماسب خود نیز از حرم مطهر رضوی غافل نبود و در سال957 ه.ق که با اقتدار سلطنت می‌کرد، اوراق مشبک طلایی و پیوسته به هم بر صندوق مقبره امام رضا(ع) وقف کرد که خوشبختانه از دستبرد ازبک‌ها مصون مانده است؛ البته بعدها بر اثر فرسایش، صندوق از آن جدا شده و اکنون با 166 قطعه در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

لباف‌خانیکی بیان کرد: از اوایل قرن یازدهم ه.ق اقدامات اساسی و گسترده‌ای چه به لحاظ ساختاری و چه به جهت کاربرد شیوه‌های معماری و نگارگری در مجموعه معماری حرم رضوی اعمال شد و علاوه بر شیوه‌های بومی، از شیوه معماری رایج در اصفهان نیز در برخی فضاهای معماری حرم مطهر استفاده شد.