چاپ

پیام خراسان- از گذشته های دور ایرانی ها در آغاز فصل سپید رنگ زمستان مراسمی را برپا می دارند که در میان اقوام و خرده فرهنگ ها انگیزه های گوناگونی از برگزاری آن وجود دارد.

مراسمی که در شبی به بلندای یک فرهنگ برگزار می شود و هر خرده فرهنگی به سبک و سیاق خود این آیین چند هزار ساله را نمایان می کند.

این آیین چند هزار ساله در بین ترکمنان مرزنشین خراسان شمالی با طعم آجیل و شیرینی مخصوص؛ "قورقا"، "کونجلی کوکه"، "بیشمه"، "قتلمه" و نواختن موسیقی اصیل با اشعار زیبای مختومقلی فراغی همراه است که همه این ها نمادی از آمادگی برای سپری کردن فصل زمستان با شادکامی است.

برای اینکه از نزدیک با آیین های این ترکمنان آشنا شویم، راهی روستای مرزی "سوخسوهاشم" از توابع شهرستان مرزی رازوجرگلان می شویم، روستایی که جدای از هارمونی زیبایی از پوشش اصیل ترکمنی، سکونت مسالمت آمیز برادران شیعه و سنی از قبیل ترکمن ها، ترک ها و تات ها سنبلی کوچک از وحدت را در دیار قومیت ها به نمایش گذاشته است.

فاصله رسیدن به این روستای زیبا حدود 110 کیلومتر است، مسیری که جاده های پر پیچ و خم و پر از چاله اش چندی قبل کام هر گردشگری را تلخ می کرد؛ این روزها با آغاز نهضت اقدامات جهادی در بازسازی راه ها و حذف نقاط حادثه خیر هر انسانی را برای حضور در این روستای مرزی و آشنایی با آیین های سنتی این مردمان وسوسه می کند.

شب قبل از یلدا به روستای "سوخسو هاشم" با جمعیتی افزون بر 2 هزار نفر ترکمن و دیگر اقوام در دور افتاده ترین مناطق مرزی خراسان شمالی می رسیم و مهمان یکی از خانه های پرمهر و محبت این دیار می شویم.

خانواده ای کشاورز و دامپرور که آشنایی من با آنها به دوران دانشگاه و دوستی با محمد، پسر بزرگ این خانواده برمی گردد.

خانواده حاج سمندر با آغوشی باز از ما استقبال می کند و برای استراحت به یکی از اتاق های این منزل قدیمی راهنمایی می شویم.

خانه از روزهای قبل به مناسبت شب یلدا کاملا تمیز شده و در و دیوار کاهگلی این منزل برق افتاده و حس همنشینی و گرمی خانواده را به خوبی منتقل می کند.

با وجود این که اثر خستگی کارهای روزانه و نگهداری از دام ها بر چهره اعضای این خانه سایه انداخته، اما لبخند زیبای اعضای این خانه معادلات خستگی را به هم می ریزد.

سفره ای بزرگ با چاشنی مهر و محبت در 2 روز مانده به یلدا پهن است و آجیل هایی مخصوص ترکمنی همانند "قورقا" و "کونجلی کوکه" در این سفره رنگین خودنمایی می کند.

بعد از خوش و بشی سر صحبت را با بزرگ خانواده باز می کنیم و در خصوص وضعیت کشاورزی روستا و مشکلاتی که همواره این روستانشینان در بهره مندی از آب سد سومبار دارند، از او در خصوص آیین های شب یلدا در بین ترکمنان این منطقه می پرسم.

پَل وَرلیک یا ذبح دام

حاج سمندر می گوید: اهالی ترکمن قبل از آغاز فصل سرما معمولا به صورت شریکی (مشارکت هفت خانواده) یک گاو را ذبح می کنند تا در طول فصل سرما از آن بهره ببرند.

وی می افزاید: در میان کسانی که توان مالی قربانی کردن ندارند از سوی افراد خیر روستا کمک می شوند و هیچ کس از گوشت قربانی شده بی نصیب نمی مانند.

وقتی از او می پرسم آیا غذای خاصی با این گوشت ها درست می کنید، قبل از اینکه بخواهد توضیحی دهد، مادر خانواده شروع به صحبت کردن می کند و می گوید: با گوشت قربانی "قورمه شور" درست می کنیم.

از او در خصوص نحوه درست کردن آن می پرسم و توضیح می دهد: برای پخت این غذای محلی ابتدا باید چربی دام قربانی شده را به تکه های کوچکی تقسیم کنیم و بعد از اینکه روغن کمی حالت آبکی شد، گوشت به همراه آب اضافه می کنیم و در انتها کمی نمک می زنیم.

اوغل بی بی می افزاید: برای جوشیدن یک الی 2 ساعت باید صبر کنیم تا آب گوشت ته بکشد تا همه گوشت ها با روغن داخلش سرخ و به خوبی پخته شود، زیرا اگر آبی در داخل آن مانده باشد، بعدها باعث فاسد شدن قورمه می شود.

وی می گوید: اهالی این منطقه بر این باروند که خوردن قورمه شور سبب از بین رفتن اثر چشم زخم و یا چشم شور و قوت بدن می شود.

طعم یلدا با "کونجلی کوکه" و "قورقا"

آیین شب چله در بین ترکمن ها، با طعم آجیل مخصوص؛ "قورقا و "کونجلی کوکه" همراه است که همه این اقلام خوراکی جنبه نمادی دارند و نشانه برکت و فراوانی هستند.

حاج سمندر در ادامه می گوید: در این منطقه ترکمن نشین، اهالی چند روز قبل از شب یلدا خانه تکانی کرده و دوستان نزدیک را دعوت می کنند و معمولا تعدادی از خانواده ها یکجا جمع می شوند.

وی تصریح می کند: سفره شب یلدا نیز با آجیل ها و شیرینی مخصوص ترکمن ها" قورقا" و "کونجلی کوکه" تزیین می شود.

حاج سمندر می گوید: قورقا همان گندم و کنجد است که با کمی روغن و نمک در دیگی تَف داده می شود؛ در گذشته مردم سعی می کردند آن چه را که از زمین خود برداشت می کردند در این شب استفاده کنند و در طول پاییز تنقلات و خوراکی های ویژه این شب را جمع آوری می کردند.

وی یادآور می شود: همچنین انواع و اقسام خربزه و دانه آن را برای این شب ها تهیه می کردند که یکی از آن ها "واخ آرمان" نوعی خربزه نام دارد.

نجوای اشعار مختومقلی فراغی

سروده‌های مختومقلی فراغی، شاعر پرآوازه ترکمن بدلیل داشتن زبانی گویا و انسان دوستانه چنان بر دل ترکمنان خراسان شمالی نشسته است که با گذشت سال ها آن را سینه‌به‌سینه حفظ کرده اند و بخش جدایی ناپذیری از زندگی این قوم شده است.

این اشعار که به نوعی کلاس های درسی از تاریخ و فرهنگ ترکمن استف به گفته حاج سمندر در بسیاری از مناسبت ها و به ویژه شب یلدا بازخوانی می شود تا همراه با موسیقی دوتار اصیل ترکمن القاءکننده آرامش روح و روان باشد.

حاج سمندر که تعصب عجیبی نسبت به این شاعر نامی و دیوان وی را همراه خود دارد، می گوید: مختومقلی فردوسی ترکمن ها و به نوعی شناسنامه این قومیت است زیرا که این شاعر پرآوازه با شاهکار ادبی اش موجب حفظ زبان و فرهنگ ما شده است.

وی ادامه می دهد: اشعار این شاعر نامی، همواره زینت بخش شادی ها و غم های ما بوده است.

حاج سمندر یادآور می شود: شنیدن قصه ها و حکایت های ترکمنی از زبان بزرگترها از دیگر برنامه های قوم ترکمن در این شب طولانی سال است.

یلدایی تازا گَلین یا نوعروس

شب "یلدا" یا همان "شب چله" برای دخترانی که در این منطقه به تازگی ازدواج کرده‌اند و یا در مراحل نامزدی و عقد به سر می‌برند حال و هوای دیگری دارد به گونه ای که خانواده‌ها برای این نوعروس‌ها بقچه ای از میوه، تنقلات و البسه نو هدیه می‌برند.

حاج سمندر در این خصوص نیز می گوید: شب چله یکی از روش های ابراز ارادت و علاقه خانواده داماد به نو عروس نیز است چون که در زمان های دور آقا داماد اجازه ملاقات های مکرر عروس خانم را نداشته و فقط در بعضی شب های خاص مثل شب یلدا می توانسته او را ببیند.

پدر این خانواده کشاورز ادامه می دهد: از این مراسم در سال های اخیر استقبال زیادی شده است زیرا که شب یلدا بهانه ای می شد تا خانواده ها ساعت های طولانی در کنار هم بوده و فرصت بیشتری برای صحبت و آشنایی داشته باشند.

ترکمنان سنی مذهب خراسان شمالی که حدود 10 درصد جمعیت این استان را تشکیل می دهند و بیشتر در نوار مرزی استان واقع در شهرستان مرزی رازوجرگلان ساکن هستند.

خراسان شمالی دارای 301 کیلومتر مرز مشترک با کشور ترکمنستان است که بیشتر این مساحت در شهرستان راز و جرگلان واقع است.

این شهرستان سه بخش و 6 دهستان دارد و 75 درصد جمعیت این منطقه روستایی هستند.