چاپ

پیام خراسان- شهرستان نیشابور پس از مشهد به عنوان دومین شهرستان پرجمعیت خطه خراسان و سومین شهر پرجمعیت شرق کشور شناخته می‌شود. این شهرستان در طول تاریخ یکی از مراکز دانش اسلامی و مهد بسیاری از دانشمندان، علما، شعرا، متصوفه و دیگر بزرگان بوده و شماری از هنرمندان، دانشمندان، شاعران و بزرگان معاصر نیز از این خطه برخاسته‌اند.

نیشابور در 127 کیلومتری غرب مشهد و 768 کیلومتری شرق تهران واقع است. گستره نیشابور بالغ بر هشت هزار و 722 کیلومتر مربع و معادل 2.9 درصد وسعت استان خراسان رضوی و 53 صدم درصد وسعت کل کشور است.

تاریخ دقیق پیدایش نیشابور و نام اولیه آن در دست نیست اما به گواهی متون کهن، این شهر در هزاره سوم پیش از میلاد به لحاظ وجهه فرهنگی – هنری و تجاری از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است و به روایات اساطیری اولین کسی که بنای کهن دژ نیشابور را نهاد `انوش بن شیث بن آدم` بود و `ایرج بن افریدون` بر آن عمارتهای دیگری ساخت.

گفته شده این شهر، در دوره ساسانیان، در حدود دهه‌های میانی سده سوم میلادی به دستور شاپور اول ساسانی تاسیس گردیده است؛ علاوه بر این نیشابور، پایتخت اولین حکومت نیمه مستقل ایرانی پس از دوره امویان بود. در افسانه‌های مربوط به ایران باستان، بنای این شهر را به دوران اساطیری ایران و به عهد طهمورث، نسبت داده‌اند.

این زمان، حدودا با هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح، که شهرنشینی رونق یافته بود، قابل انطباق است. می‌توان چنین انگاشت که این شهر، از جهت موقعیت اقلیمی و راهبردی، در سراسر دوران عهد باستان تا زمان ساسانیان، شکوفا و پیوسته رو به پیشرفت بوده‌است. در زمان هخامنشیان، شهری که بعدها نیشابور خوانده شد، جزو ساتراپی پارت (پرثو) بوده‌است.

در شهرستان‌ نیشابور بیش از 400 بنا، تپه، محوطه و اثر تاریخی شناسایی‌شده است که از این تعداد بیش از 100 اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

شهر اساطیری در گذر تاریخ

نیشابور در رهگذر تاریخ پرفراز و نشیب خود به واسطه برخورداری از موقعیت خاص جغرافیایی، خاک حاصلخیز و آب و هوای مناسب، همواره مورد توجه اقوام مختلف بوده است.

مشخص نیست که قبل از ورود آریایی‌ها چه اقوامی در نیشابور سکونت داشته‌اند، اما هنگام ورود قوم آریایی به ایران، تیره‌ای از آنان به نام "پارت ها " (اقوام داهه) در منطقه خراسان و نیشابور سکونت گزیده و به آبادی و عمران پرداخته‌اند.

این اقوام قبل از تسلط اسلام چندان با اقوام همسایه درنیامیختند ولی پس از آن با موقعیت خاص نیشابور، این سرزمین مورد توجه اعراب قرار گرفت و عده‌ای از لشکریان عرب در آن مسکن گزیدند.

پس از آن، جمعیت ها و اقوام ساکن در نیشابور یا همواره مورد توجه و هجوم اقوام مختلف همچون ترکان غز، ترکمن ها، ازبکان، مغولان، تیموریان و افغانها قرار گرفتند که این موجب آمیختگی نژادهای مختلف در این شهر شد و یا توسط زلزله‌های مکرر و بنیان کن، بخش زیادی از جمعیت‌ نیشابور به کام مرگ رفته و جوامع و گروه های جدیدی جایگزین آنها گردیدند.

به هر حال این شهرستان میدانگاه مبارزه و برخورد افکار و عقاید مختلف و پایگاه منازعات و تعصبات متفاوتی بوده است که از یک سو سبب بروز جنبه های رنگارنگ قومی و فرهنگی شده و از سوی دیگر این امر، غنای فرهنگی و تمدنی آن را در دوره‌های مختلف حیات تاریخی نیشابور به دنبال داشته است.

به عبارتی دیگر، پایتختی نیشابور در دوره اساطیری تاریخ ایران، وجود یکی از سه آتشکده مقدس و اهورایی زرتشتیان، در این شهر، دومین شهر ایران در عصر صفاریان، سامانیان، سلجوقیان و غزنویان بوده است.

علاوه بر این، وجود 27 باب از 33 باب مدارس و دانشگاه‌های جهان اسلام در نیشابور، تاسیس نظامیه در آن قبل از نظامیه بغداد، ثبت حدیث معروف "سلسله الذهب" از حضرت علی بن موسی الرضا(ع) توسط چندین هزار نویسنده با قلمدان های مرصع در این شهر به سال 200 هـجری قمری، این شهر را به مأمن تشنگان علم و معرفت در سرزمین های اسلامی تبدیل کرده بود.

این شهر اساطیری در قرون چهارم و پنجم هجری قمری زادگاه چهار فرقه عرفانی ملامتیه، کرامیه، بکتاشیه و جوریه و مرکزیت تصوف و عرفان جهان اسلام در قرن چهارم بوده است.

همچنین ظهور بیش از چهار هزار و 300 نفر شخصیت برجسته علمی و فرهنگی تا ربع اول قرن ششم در این شهر، پرورش مشاهیری چون عطار (یکی از سه ضلع مثلث ادبیات عرفانی ایرانی)، حکیم عمر خیام (شاعر، منجم و ریاضیدان برجسته جهان اسلام و بزرگترین عالم جبر دوران هزار ساله قرون وسطی)، فضل بن شاذان و غیره،، همه و همه شواهدی بر سابقه درخشان تمدن و فرهنگ غنی این شهرستان در گذشته است.

شهر کهن نیشابور

در جنوب شهر فعلی نیشابور، ناحیه‌ای به وسعت 3500 هکتار قرار دارد که به استناد متون و شواهد زیستگاهی از صدر اسلام تا اوایل دوره ایلخانی بوده است.

قسمت اعظم نیشابور کهن امروزه در دل خاک نهفته است و آثار آن محدود به چند تپه اصلی از جمله آلپ ارسلان، تپه مدرسه، آهنگران، سبزپوشان، بازار، طرب آباد، کهن دژ، تپه قنات و شادیاخ است.

از این میان تپه های طرب آباد، سبزپوشان و قنات در سالهای 1315 و 1318 هجری شمسی توسط هیات باستان شناسی موزه متروپولیتن و شهر کهنه نیشابور در سال 1384 به دست هیاتی ایرانی – فرانسوی مورد کاوش قرار گرفت.

بنای قدمگاه

قدمگاه، واقع در 24 کیلومتری شرق نیشابور در گذشته منزلگاهی به نام الحمرا، پس از نیشابور در شاهراه اعظم (راه ابریشم) بوده است. اهمیت این بنا به سبب توقف حضرت امام رضا (ع) در زمان هجرت تاریخی ایشان از مدینه به مرو است و به همین سبب تسهیلاتی برای کاروانیان در این ناحیه ایجاد شده است.

نام این بنا برگرفته از قطعه سنگ سیاهی است که مشهور است جای قدوم مبارک حضرت رضا (ع) بر آن نقش بسته است. احتمالا این بقعه بر روی عمارتی مخروبه در زمان شاه عباس صفوی بازسازی شده و در زمان شاه سلیمان به سال 1901 هجری قمری تکمیل گردیده است.

در جوار این بنا چشمه ای موسوم به حضرت قرار دارد که زائران آب آن را نوشیده و به عنوان تیمم و تبرک با خود می برند.

آرامگاه عطار

شیخ فریدالدین عطار، عارف، شاعر و ادیب ایرانی در سال 540 هجری قمری در نیشابور متولد شد و در طول عمرش خدمات علمی و تألیفات ارزشمندی مانند تذکره الاولیا، منطق الطیر، الهی نامه و غیره را از خود به یادگار گذاشت.

وی مقارن با حمله مغولان به خراسان در سال 618 هجری قمری جانش را از دست داد بنابر شواهد نخستین بنای آرامگاه او توسط یحیی بن صاعد، قاضی القضات نیشابور در سده هفتم هجری برپا شد.

سپس امیرعلیشیر نوایی، وزیر آخرین حکمران تیموری بنایی دیگر بر آرامگاه عطار ساخت که اکنون تنها سنگ افراشته سیاه رنگ کتیبه داری از آن باقی مانده است.

سرانجام در سال 1341 هجری شمسی انجمن آثار ملی، بنای ویران شده را مرمت و بازپیرایی نمود و با کاشی های الوان آن را به شکلی زیبا آراست. مقبره عطار همواره مورد توجه گردشگران و ادب دوستان سراسر دنیا بوده است.

آرامگاه خیام

حکیم `ابوالفتح عمر بن ابراهیم` مشهور به خیام نیشابوری، ریاضیدان، منجم، شاعر و اندیشمند والای ایرانی است که در سطح بین المللی از شهرت بسزایی برخوردار است.

وی در سال 439 هـجری قمری پس از وفات، در گورستان "حیره" که امروزه در پنج کیلومتری شرق نیشابور واقع شده است به خاک سپرده شد.

بنای یادبود مزار این دانشمند بزرگ به سال 1341 هجری شمسی با طرح و نقشه مهندس `هوشنگ سیحون` ساخته شد.

اثر مزبور با ترکیبی از مصالح آهن، بتون و تزیینات کاشیکاری به شکل لوزی های به هم پیوسته برگرفته از اندیشه های ریاضی عمر خیام طراحی و بنیان گردیده است.

در سوی دیگر باغ مزار و بنای یادبود حکیم عمر خیام، بنای مذهبی با منظره ای زیبا از کاشیکاری معرق جلب نظر می نماید که مدفن امام زادگان محمدمحروق از نوادگان حضرت امام سجاد (ع) و ابراهیم از اعقاب امام موسی کاظم (ع) است.

این مجموعه مشتمل بر یک ایوان، دو بنای مرکزی، مسجد، تالار و شبستان بوده و در دوره صفویه بنیان شده است.

همچنین موزه تخصصی نجوم با عنوان موزه خیام در 28 اردیبهشت 1379 هجری شمسی مقارن با روز بزرگداشت حکیم عمر خیام و در جوار آرامگاه وی با موضوع هیات و علم الافلاک افتتاح شد.

این مکان با وسعتی نزدیک به 120 متر مربع دارای اشیای نفیسی از جمله اسطرلاب، قطب نما و تصاویری از صور فلکی، ظروف فلزی سده پنجم تا هفتم هجری قمری، ظروف سفالین سده سوم تا هفتم هجری قمری و نسخ خطی علم نجوم است.

مسجد جامع نیشابور

مسجد جامع، واقع در شهر نیشابور، در دوره تیموری و به سال 889 هجری توسط پهلوان علی کرخی بنیان نهاده شده است که از انواع مساجد چهار ایوانی به شمار می رود.

بنای این مسجد با وسعت نزدیک به هفت هزار و 276 متر مربع مشتمل بر ایوان های ضلع شمالی، جنوبی، رواق و شبستان است. نمای ایوانها و تاق نماهای این مسجد با تزیینات آجری آراسته شده و کهن ترین بنای بر جای مانده در شهر نیشابور است.

سایت موزه شادیاخ

نیشابور در سال 205 هجری مرکز حکومت طاهریان شد و در همان ایام در شادیاخ عمارتی امیرنشین و منازلی برای سپاهیان بنا گردید، از آن پس این منطقه دارالحکومه خراسان و محل اقامت امرا و پادشاهان گشت و سرانجام با حمله مغول از میان رفت.

شادیاخ در جنوب شرقی آرامگاه عطار با وسعت بیش از 200 هزار متر مربع واقع شده و از سال 1378 مورد کاوش های باستان شناسی قرار گرفته است. این مکان یکی از سایت موزه های باستان شناسی در استان خراسان رضوی است.

سایت‌موزه شادیاخ در حدود سه کیلومتری جنوب شرقی شهر فعلی نیشابور و در مجاورت آرامگاه عطار، یکی از مناطق مسکونی بوده که براساس شواهد باستان شناسی مربوط به دوره طاهریان تا ایلخانیان است.

این محوطه که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، یکی از مراکز باستان‌شناسی در نیشابور است که بخشی از بقایای شهر کهن نیشابور را در خود جای داده است. "شادیاخ" یا "شادی کاخ" یا "شادی یاخ" یکی از محله‌های شهر کهن نیشابور بوده که از اوایل سده سوم هجری مسکونی شده و تا زمان وقوع زمین لرزه مخرب 669 هجری در این خطه اهمیت ویژه‌ای داشته است.

این محله به سبب کاخی که عبدالله بن طاهر به نام شادیاخ در آن بنا نهاد، به این نام شهرت یافت و یکی از محله‌های اشراف‌نشین نیشابور در گذشته و محل سکونت و زندگی پادشاهان، امیران، هنرمندان و نویسندگان بوده است.

کاوش‌های باستان‌شناسی در شادیاخ و دستیابی به معماری گسترده که در دوره‌های مختلف مورد استفاده و بازسازی قرار گرفته، سنگفرش‌هایی وسیع، ستون‌ها و آجرها حکایت از وجود بناهایی باشکوه، زیبا و اشرافی در این منطقه دارد که با حمله مغول و زلزله‌های پی در پی از بین رفته است.

کشف اسکلت‌های انسانی درهم و متلاشی شده، گویای آن است که امکان دارد زمانی شاید پیش از حمله مغول، زلزله‌ای هولناک بخش‌هایی از شادیاخ را از بین برده باشد.

گنبدهای شه میر

در حدود 10 کیلومتری جنوب نیشابور در کنار جاده این شهر به کاشمر، در میان قبرستان قدیمی 2 بنای آجری به فاصله کمی از یکدیگر با ساختار و اندازه‌ای متفاوت قرار دارند که به مهروا، مهرآباد و شادمهر معروفند. ویژگی‌های معماری موید انتساب گنبد بزرگ به دوران سلجوقی است و گنبد کوچک به عصر ایلخانی مربوط است.

احتمالا این 2 بنا بر فراز مقابر اشخاصی صاحب نام یا عرفایی مشهور ساخته شده اند که اکنون هویت آنها برای ما مشخص نیست.

باغ و امارت امین الاسلامی

این خانه‌باغ زیبا در گذشته متعلق به مرحوم "ابوالحسن امین الاسلامی" بوده و امروزه در خیابان امام خمینی (ره) در مجاورت باغ ملی نیشابور واقع شده است.

بنای واقع در میانه باغ با زیربنای تقریبی هزار و 300 مترمربع، در 2 طبقه ساخته شده و دارای فضاهایی نظیر سالن مرکزی، اتاق ها، پیشخوان ستوان دار، سردابه و غیره بوده است.

عمارت امین الاسلامی و باغ پیرامون آن با درختان بلند، مثمر و غیرمثمر از جمله چنار، کاج، شمشاد، توت، گردو و غیره در زمان پهلوی ساخته شده و الگویی از هنر باغ سازی اصیل ایرانی است.

طبیعت و روستاهای چشم‌نواز نیشابور

در 20 کیلومتری شرق نیشابور و در مسیر جاده مشهد روستای "خرو علیا" قرار گرفته است. این روستا دارای دره ای خرم و مصفا و پوشیده از درختان گوناگون میوه و نیز غیرمثمر است. آبشاری نیز از ارتفاعات این منطقه کوهستانی به پایین می غلتد که بر جذابیت های طبیعی ناحیه افزوده است. روستای خرو در تابستان، به عنوان جایگاهی مطبوع به عنوان استراحتگاه مردم نیشابور و گردشگران مورد استفاده قرار می گیرد.

روستای "دیزباد" در 30 کیلومتری شرق نیشابور و در مسیر جاده مشهد واقع گردیده است، این روستای کوهستانی دارای پوشش گیاهی متنوع و آب و هوایی مطبوع و خنک است.

همچنین روستای "بوژان" از توابع بخش مرکزی شهرستان نیشابور است که وجود ارتفاعات، باغ های انبوه، آبشار، حواشی رودخانه و بافت مسکونی پلکانی، این روستا را به یکی از مراکز مهم گردشگری شهرستان نیشابور تبدیل کرده ‌است.

بوژان از طریق شهر نیشابور با جاده‌ای آسفالت قابل دسترسی است. باغ های میوه، پیرامون روستای بوژان گسترده شده‌اند که در فصول مختلف سال، چشم‌اندازهای رویایی و رنگارنگی پدید می‌آورند. روستای بوژان در دامنه ارتفاعات جنوبی رشته کوه بینالود قرار گرفته‌ است که دامنه این ارتفاعات سرسبز و مرتعی از انواع گل‌ها و گیاهان دارویی و صنعتی پوشیده شده‌ است.

چشم‌انداز دره سرسبز روستا و رودخانه جاری آن، همراه با منظره کشتزارها و باغ‌های گسترده، جلوه بسیار زیبا و تماشایی دارند که طبیعت گردان و گردشگران را به سوی خود جلب می‌کنند.

دره هفت غار نیشابور

نیشابور علاوه بر جاذبه های تاریخی و فرهنگی، در طبیعت و داشته‌های این بخش نیز دارای ظرفیت های بالایی است که وجود مجموعه روستاهای متعدد دیدنی، شاهدی بر این مدعاست.

در میان جاهای دیدنی نیشابور، مکانی وجود دارد که زیبایی ساده و در عین حال خاصی از جنس طبیعت دارد؛ دره هفت غار از ییلاق‌های پرطرفدار نیشابور است که صخره‌های سرخ رنگی دارد و یکی از دلرباترین طبیعت‌هایی است که در بهار و تابستان خواهان بسیار دارد.

برای رفتن به سمت چشمه‌ای که در این نواحی وجود دارد باید از مسیر پر رمز و راز هفت غار، در دل سرسبزی بگذرید. در میان راه، آبشارهای فراوانی وجود دارد که از بارش‌های این منطقه متولد شده‌اند و زیبایی باصفایی به این هفت تنگه داده‌اند.

معدن فیروزه

فیروزه، سنگ آبی‏ رنگ و گرانبهایی است که از جواهرات معروف جهان شمرده می‏ شود و معدن آن تنها در چند کشور دنیا وجود دارد که از آن جمله در ترکمنستان و آسیای صغیر و همچنین در جنوب غربی ایالات متحده امریکا در نیومکزیکو، آریزونا، کلرادو و نوادا است.

اما از بین تمام معادن فیروزه جهان، فیروزه معادن نیشابور، که با تقسیمات جدید کشوری اکنون در شهرستانی موسوم به فیروزه قرار دارد، از همه مرغوب تر و گرانقیمت‌تر است.

معادن فیروزه نیشابور در 6 دره از کوههای موسوم به بار معدن در 50 کیلومتری شمال غربی نیشابور در بلوک ریوند واقع است و تاکنون به منظور به دست آوردن فیروزه، بیش از 100 غار در این دره ‏ها ایجاد شده است.

شهرت فیروزه نیشابور از روزگاران قدیم بر سر زبانها بوده و گویندگان و نویسندگان در وصف آن سخن ها گفته‌اند.

سوغات نیشابور

نیشابور علاوه بر اینکه در دوره هایی از تاریخ تمدن اسلامی مهد علم و فرهنگ و زادگاه گروهی از دانشوران و مردان نامدار تاریخ ایران بوده است، از دوره‌های بسیار کهن به داشتن جواهری گرانبها به نام فیروزه به شهرت جهانی رسیده است.

از تاریخ دقیق کشف فیروزه و نحوه استخراج آن از گذشته های دور و به ویژه تا پیش از زمامداری پادشاهان صفوی، اطلاعات جامعی در دست نیست اما احتمال می‌رود که در اوج شهرت و آبادانی نیشابور، ساکنان این منطقه از وجود فیروزه و نحوه استخراج آن آگاهی داشته اند.

همچنین مهمترین صنایع دستی رایج در شهرستان نیشابور، قالیبافی و گلیم‌بافی است. صنعت قالیبافی در بیش از 470 روستا و صنعت گلیم بافی در 27 روستای این شهرستان عمدتا به صورت کار اصلی و یا به صورت فعالیت جنبی و مکمل در کنار سایر فعالیت های اقتصادی رواج دارد.

آمادگی و توانمندی نیشابور در بخش صنعت قالیبافی به گونه ای است که بعضا هنرمندان این شهرستان اقدام به بافتن قالی‌هایی با متراژ چند هزار متری می کنند که در نوع خود بزرگ ترین در دنیا است.

از دیگر صنایع دستی موجود در شهرستان نیشابور می‌توان به سفالگری، نمدمالی، پارچه‌بافی، ریسندگی نخ، گیوه‌بافی و حصیربافی اشاره کرد.

دیگر هنرهای دستی این شهرستان، ساخت برخی ابزار موسیقی مانند قوشمه (دوعدد فلوت به هم چسبیده)، سرنا، دهل، دوتار، سه تار، تار و دایره زنگی است که توسط خراطها ساخته می‌شود.

بازارهای سنتی و مشاغل بومی

نیشابور یکی از معدود شهرهای استان خراسان رضوی است که امروز همچنان دارای بازاری سنتی است که در عصر صفویه بنا شده است، این بازار سرپوشیده معروف به بازار سرپوش در خیابان امام (ره) واقع شده است و دارای راسته بازار، سراها و حجره های متعدد است.

در بازار سرپوش حجره های مشاغل سنتی و بومی از قبیل فرش فروشی، رویگری، مسگری، رنگرزی، آهنگری، پارچه فروشی و غیره مشاهده می گردد.

از دیگر بازارهای نیشابور می توان به چهارشنبه بازار میدان فردوسی، بازار رباط شاه عباسی و پاساژهای ناصرانی، قریشی، مروارید، ولی عصر، فردوسی، سید، تنباکوچی و بکاییان اشاره کرد.

شربت ریواس

ریواس، نوعی میوه کوهستانی نیشابور است که در اصل گیاهی مرتعی و خودرو بوده و در فصل بهار بر دامنه‌های ارتفاعات شمالی و شرقی شهرستان و عمدتا کوههای بینالود می روید و از بهترین و مرغوبترین نوع آن در ایران محسوب می‌شود.

این گیاه از زمان های بسیار دور در این شهرستان به عمل می آمده است، به طوری که در "بندهش" یکی از متون کهن ایرانی به این گیاه با دید اساطیری اشاراتی شده و در کتب برخی مورخان و سیاحان ایرانی و خارجی نیز از طعم و طراوت ریواس نیشابور توصیف ها شده است.

ریواس دارای ساقه‌هایی سفید تا ارتفاع 80 سانتی متر است که در سرساقه‌های آن برگ بزرگ و پهنی شبیه پنجه مرغابی وجود دارد و تنها قسمت ساقه‌های آن خوردنی است.

ساقه‌های این گیاه، لطیف و آبدار و طعم آن ترش و مطبوع است و علاوه بر وجود مقدار زیادی املاح معدنی و انواع ویتامین ها در آن، خاصیت دارویی دارد.

از ریواس در انواع خوراکی ها، مربا، شربت و خورش استفاده می کنند و شربت ریواس، مهم ترین محصول فرآوری شده آن به عنوان سوغات نیشابور به سایر نقاط ایران و خارج از کشور، به ویژه کشورهای عربی حوزه خلیج فارس صادر می‌شود.