چاپ

پیام خراسان - دیار خراسان مهد چهره‌های ادبی بزرگی بوده است و نخستین شاعران پارسی گوی از شرق ایران ظهور کردند و همچنین ادبیات عرفانی در خراسان بزرگ به ویژه نیشابور جایگاه خاصی دارد به طوریکه می‌توان نیشابور را قطب ادبیات عرفانی نامید.
نیشابور دیار دو شاعر و عارف بزرگ عطار و عمر خیام است. در میان این دو عارف بزرگ، خیام به واسطه ترجمه رباعیاتش شهرتی جهانی دارد.

اگرچه رباعیاتی که از او به جا مانده است، چندان زیاد نیست، اما همین حجم اندک رباعیات وی، باعث می‌شود شهرت او به عنوان یک شاعر مطرح باشد با وجود اینکه خیام ریاضیدان و منجم نیز بوده است.
غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری ) زادهٔ 28 اردیبهشت 427 در نیشابور - فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای ایرانی در دورهٔ سلجوقی است. رباعیات خیام را به بیشترِ زبان‌های زنده ترجمه کرده اند. ادوارد فیتزجرالد، رباعیات او را به زبان انگلیسی برگردانده که مایهٔ شهرت بیشتر وی در مغرب زمین شده‌است.
رباعیات بدون شک مهمترین یادگار خیام و علت اصلی شهرتش در زمان ماست. اما هرچقدر در تاریخ به عقب برگردیم چهره‌ی خیامِ شاعر کمرنگ‌تر می‌شود.
مهدی نوروز استاد ادبیات فارسی دانشگاه آزاد نیشابور می‌گوید: خیام در زمان خودش به شعر و شاعری شهرت نداشت و آثاری که در زمان او نوشته شده‌اند به شاعری او اشاره‌ای نکرده‌اند. برخی از سرشناسان و استادان فن فقط 18 رباعی و با کمی اغماض تا 30 و برخی تا 64 رباعی را از او دانسته اند، اما با ژرف نگری و تعمیق از خلال همین رباعیات اندیشه‌های بارز و ارزشمند به دست می‌آید.
استاد ادبیات فارسی دانشگاه آزاد نیشابور ادامه می‌دهد: عده‌ای معتقدند به دلیل شرایط اجتماعی زمانه خیام، اشعار وی مخفی نگه داشته شده است و بعد از مرگ او به مرور اشعار وی منتشر شد.
اغتنام دم در اشعار خیام، مورد توجه مردم مغرب زمین
در ادامه مظلومی نژاد، خیام شناس و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نیشابور درباره شهرت جهانی خیام می‌گوید: توجه به زمان حال و غنیمت شمردن دم در اشعار خیام با فلسفه وجودی زندگی مردم مغرب زمین متناسب بود و همین باعث شد، که اشعار وی مورد پذیرش قرار گیرد و شهرت جهانی داشته باشد.
او، خیام را سلطان رباعیات جهان معرفی می‌کند و می‌گوید: رباعیات زیادی را بعد از مرگ خیام به او انتساب دادند و پژوهش‌هایی در طول تاریخ انجام شد تا مشخص شود کدامیک از رباعیات متعلق به خیام است. به طور مثال بخشی از این رباعیات را بابا افضل کاشانی سروده بود که به خیام نسبت دادند.
مظلومی خیام شناس، معتقد است، اشعار خیام آنقدر مورد اقبال بود که نمی‌توان گفت، عمر خیام هشتاد سال بوده است بلکه باید گفت وی عمری هشتصد ساله داشته، زیرا آن قدر در اذهان مردم دوره‌های بعد زنده بوده که آن‌ها دوست داشتند به سبک خیام بسرایند.
او ادامه می‌دهد، جایگاه خیام در ریاضی بسیار بالا است به طوریکه می‌توان وی را در درجه اول ریاضی دان دانست. خیام از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌کند. او معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی اصول اقلیدس حل می‌کند. قضیه مثلث خیام-پاسکل و دو جمله‌ای خیام –نیوتن جایگاه وی را در علم ریاضی نشان می‌دهد.
خیامی که در گذشته به شاعری نمی‌شناختند
هادی بکائیان پژوهشگر، استاد دانشگاه و دارای مدرک دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام در این زمینه به ما می‌گوید: زمانی که فیتز جرالد اشعار خیام را به انگلیسی ترجمه کرد توجه غربی‌ها به رباعیات خیام جلب و توجه آن‌ها باعث شد که جامعه روشنفکر ایران به رباعیات خیام توجه کنند اگرچه که شناخت روشنفکران از اشعار خیام سطحی بود.
او علت مهجور بودن رباعیات خیام در طول تاریخ را اینطور تحلیل می‌کند: فهم رباعیات خیام مشکل و نوع کلام خیام صریح است علاوه بر این اندیشه‌های اصالت وجود در اشعار و اندیشه‌های خیام باعث شده بود در طول تاریخ رباعیات خیام طرد شود.
این پژوهشگر تاریخ ادامه می‌دهد: عده‌ای خیام را شاعری کافر و ملحد می‌دانند و این تعصب‌ها نیز در رد اشعار خیام در طول تاریخ بسیار موثر بوده است.
بکائیان تاکید می‌کند: خیام بیشتر در گذشته به عنوان منجم شناخته می‌شد به طوریکه در دوره سلجوقیان به دعوت نظام الملک وزیر دربار به رصدخانه اصفهان می‌رود و تقدیم جلالی را تدوین می‌کند.
خیام در زمانه خود رباعیات را در جمع دوستان می‌سروده و به دلایلی این اشعار را مخفی نگه می‌داشته است بعد از وفات او رباعیات زیادی را به خیام نسبت می‌دهند.
استاد پروانه کارشناس ارشد ادبیات و از چهره‌های ادبی نیشابور درباره تعداد رباعیات خیام می‌گوید: با توجه به اینکه بیش از صد‌ها سال از وفات خیام می‌گذرد در این مدت اشعار او دچار تحریف‌های زیادی شده است و نمی‌توان درباره تعداد معتبر ابیات او به طور قطعی اظهار نظر کرد.
وی در ادامه به خاطره‌ای اشاره می‌کند و می‌گوید: در دوران دانشجویی بحث رباعیات خیام در نشستی ادبی مطرح شد. زنده یاد غلامحسین یوسفی با 8 رباعی مرحوم فروزانفر با 84 رباعی و جلال متینی با 18 تا 28 رباعی از خیام موافق بود.
این شاعر نیشابوری اشاره می‌کند: در ترجمه فیتز جرالد از اشعار خیام، اشعار جعلی زیادی وجود دارد. جرالد سفیر انگلیس در ایران بود و برای جمع آوری اشعار خیام به نیشابور سفر کرد روش او این طور بود که از مردم برای جمع آوری رباعیات کمک گرفت در نتیجه هزار و 112 رباعی از خیام به انگلیسی ترجمه کرد که بخش زیادی از آن جعلی است.
پروانه می‌گوید: رباعیاتی پیرامون آرامگاه خیام نوشته شده است که در رباعیات عطار نیز وجود دارد و این امر تشخیص رباعیات اصلی خیام را بسیار دشوار می‌کند.
سفر‌های جهانی به نیشابور برای بازدید از آرامگاه خیام
آرامگاه عمر خیام در نیشابور یکی از بهترین جاذبه‌های گردشگری این شهر است. این آرامگاه در زمان او در محله شادیاخ نیشابور در نیم فرسخی نیشابور و در صحن امامزاده محروق بنا شده است. بنای آرامگاه خیام تا سال 1338، خرابه مانندی بیش نبود و در این سال با طرح هوشنگ سیحون، ساخت بنای فعلی خیام آغاز شد و در سال 1341 به پایان رسید.
آرامگاه خیام از ساختمان‌های شاخص طراحی شده در ایران است که تلفیقی موفق از عناصر سنتی و مدرن را به نمایش گذاشته است. در طراحی این بنا، همه وجوه خیام در شاعری، ستاره شناسی و ریاضی دیده شده است.
خیری مسئول آرامگاه خیام نیشابوری می‌گوید: 47 هزار نفر در سال از آرامگاه این شاعر بزرگ دیدن می‌کنند که 22 هزار نفر آن از کشور‌های حاشیه خلیج فارس و تعدای از کشور‌های اروپایی از جمله بلژیک آلمان، انگلیس و فرانسه هستند.
همه این‌ها را به اختصار گفتم تا ذهن مخاطب گزارش را قلقلک بدهم تا بعد از خواندن این گزارش بیشتر به دنبال شناخت خیام باشد و در وب گردی هایش در موتور جستجو نام خیام نیشابوری را جستجو کند یا اینکه این بار که به کتابفروشی رفت رباعیات خیام را تورقی کند یا حتی وقتی به صفحه تقویم روزانه نگاه کند یادش بیاید که خیام برای تدوین این گاهشمار خورشیدی تلاش کرده است. شاید دانش آموز متنفر از ریاضی بعد از خواندن این گزارش وقتی به قضیه مثلث خیام- پاسکال می‌رسد عرق وطن دوستی اش از تقدم نام یک ریاضیدان ایرانی تحریک شود و با اشتیاق به درس ریاضی معلم گوش دهد.
همه این‌ها را گفتم که شناخت ما ایرانیان از خیام باید بیشتر از مردم جهان باشد، زیرا خیام میراث این کشور است.