پیام خراسان - دبیر کل نهاد کتابخانه های عمومی با مرورنویسی بر مجموعه ۱۶ جلدی «فرهنگ قصهشناسی شب یلدا»، به استقبال شب یلدا رفت. این مجموعه، از مهمترین تلاشهای ادبی مردم شناختی سالهای اخیر، در مستندسازی میراث روایی ایران، درباره آیین دیرپای شب یلداست.
به گزارش خبرگزاری صدا وسیما ، آزاده نظربلند؛ دبیر کل نهاد، در آستانه بلندترین شب سال، مجموعه ۱۶ جلدی «فرهنگ قصهشناسی شب یلدا» را مرورنویسی کرد.
مرور بیشینه مجموعه ۱۶ جلدی «فرهنگ قصهشناسی شب یلدا»
مقدمه
مجموعه پژوهشی ـ مرجع «فرهنگ قصهشناسی شب یلدا» از مهمترین تلاشهای ادبی ـ مردمشناختی سالهای اخیر در مستندسازی میراث روایی ایران دربارۀ آیین دیرپای شب یلداست. این مجموعه در ۱۶ جلد، بر اساس پژوهشهای میدانی، نسخهخوانی متون کهن، بررسی سنتهای شفاهی، تحلیل روایتهای محلی، و مقایسه بینافرهنگی با آیینهای مشابه در حوزه آسیای غربی و دیگر فرهنگها تدوین شده است. هر جلد بر یکی از محورهای قصهشناسی، اسطورهشناسی، آییننگاری یا روایتپژوهی تمرکز دارد و بهگونهای طراحی شده تا هم پژوهشگر متخصص و هم کتابدار، مربی فرهنگی، آموزگار و خوانندۀ عمومی بتوانند از آن بهره ببرند. این مجموعه، گسترهای از قصههای عامیانه، اسطورهها، باورهای مردمی، روایتهای محلی شبزندهداری، متلها، چیستانها، نیایشها، و روایتهای کودکانه را در کنار تحلیلهای دقیق ساختار، مضمون، کارکرد و گونهشناسی ارائه میکند. «فرهنگ قصهشناسی شب یلدا» گامی در جهت احیا و بازخوانی پیوندهای فرهنگی میان نسلهاست؛ پیوندی که در شب یلدا به شکل تبادل روایت و قصه، انتقال حکمت زیسته، و تجربهٔ باهمبودن در طولانیترین شب سال نمایان میشود. این مجموعه با اتکا بر روششناسی علمی و نگاه بینارشتهای، تصویری جامع از جایگاه قصه در آیین یلدا ارائه میدهد: از ریشههای اسطورهای مهر و زایش نور تا روایتهای خانوادگی که در گذر زمان به بخش جداییناپذیر حافظۀ جمعی ایرانی بدل شدهاند.
خلاصه محتوای مجموعه
این ۱۶ جلد، درمجموع نقشهای جامع از روایتهای مرتبط با شب یلداست. بخشهای محوری شامل:
ریشههای اسطورهای: یلدا در پیوند با اسطورهٔ زایش نور، مهر، خورشید و نبرد تاریکی و روشنایی
قصههای عامیانۀ ایرانی: روایتهایی از مناطق مختلف، شامل قصههای زنانه، پدربزرگی، کودکان، قصههای آفرینشی و قصههای طنز
متلها، چیستانها، لالاییها: گونهشناسی و تحلیل ساختاری
آیینها و کارکردهای روایتمحور: نسبت قصه با گردهمایی جمعی، پذیرایی، فالگیری و حافظخوانی
بازتاب یلدا در متون کهن: شاهنامه، مثنوی، فرهنگنامهها، تذکرهها و متون تقویمی
روایتهای قومی: بازتاب یلدا در فرهنگهای کردی، لری، بلوچی، گیلکی، ترکمنی، آذری، عرب خوزستان و فارس مرکزی
تطبیق بینفرهنگی: شبهای زمستانی مشابه در آسیای میانه، مدیترانه و اروپای شرقی
تحلیل ساختاری مجموعه
چینش مجموعه در ۱۶ جلد بر اساس الگویی منسجم و پژوهشمحور طراحی شده است:
جلدهای آغازین: مفاهیم نظری، چارچوب روششناختی، تعریف قصه و آیین، و پیشینۀ اسطورهای یلدا
جلدهای میانی: گردآوری و تحلیل روایتهای شفاهی (بهتفکیک منطقه)، همراه با نسخهبرگردان روایتها و یادداشتهای تطبیقی
جلدهای پایانی: تحلیل کارکردهای قصه، گونهشناسی روایی، تحول تاریخی یلدا، و وضعیت روایت در جهان معاصر
مجموعه از لحاظ سازماندهی، همزمان به نیازهای مطالعات دانشگاهی و کارکردهای ترویج فرهنگی پاسخ میدهد. سبک نگارش ادبی نیست؛ پژوهشی و نظاممند است.
مخاطب هدف
این مجموعه برای گروههای زیر مناسب و کارآمد است:
پژوهشگران ادبیات و فرهنگ عامه
استادان و دانشجویان رشتههای مردمشناسی، ادبیات، هنر و مطالعات فرهنگی
مربیان فرهنگی، کتابداران، و برنامهریزان آیینی و ترویجی
مدیران مراکز فرهنگی و کتابخانهها
تولیدکنندگان محتوای رسانهای دربارۀ آیینهای ایرانی
علاقهمندان به روایتهای کهن و میراث ناملموس
مقایسه با آثار همرده
مجموعه در کنار آثاری، چون «فرهنگ افسانههای مردم ایران» و «حماسهٔ زمستان» (در تحلیل آیینهای زمستانی) قرار میگیرد؛ اما دو تفاوت اساسی دارد:
تمرکز اختصاصی بر شب یلدا و نه کل فرهنگ زمستان یا افسانههای عامیانه.
ساختار مرجعنامهای و پژوهشمحور که آن را از کتابهای خاطرهنویسی یا گردآوری سادهٔ قصهها متمایز میکند.
درواقع، این مجموعه نخستین کار جامع در حوزهٔ یلداپژوهی روایی است و خلأ موجود در مطالعات آیینهای ایرانی را تا حد زیادی پوشش میدهد.
مرور بیشینه مجموعه ۱۶ جلدی «فرهنگ قصهشناسی شب یلدا»
جمعبندی و ارزیابی نهایی
مجموعۀ ۱۶ جلدی «فرهنگ قصهشناسی شب یلدا» سندی منسجم و پیشرو در حوزۀ میراث فرهنگی ناملموس ایران است. این اثر نهتنها روایتهای پراکندۀ شفاهی و مکتوب مرتبط با یلدا را در یک جا گرد آورده، بلکه با روشهای علمی قصهشناسی، آنها را به نظامی قابل فهم و قابل استفاده برای پژوهشگران و فعالان فرهنگی تبدیل کرده است. اهمیت مجموعه در این است که یلدا را نه فقط آیینی زمستانی، بلکه تجربهای روایی و فرهنگی معرفی میکند: شبی که روایت در آن محور هویت، حافظه و پیوند نسلهاست. این مجموعه برای کتابخانهها، مراکز فرهنگی، برنامهریزان ستادی، و تولیدکنندگان محتوا یک منبع پایهای و بیجایگزین محسوب میشود و میتواند مبنای طراحی برنامههای ترویجی، تولید محصولات فرهنگی و آموزش روایتخوانی در شب یلدا باشد.