بزرگنمايي:

پیام خراسان - تربت حیدریه که اکنون به لحاظ جغرافیایی در مرکز استان خراسان رضوی قرار دارد در گذشته های دور به سبب همجواری با جاده ابریشم و برخی کاروانسراهای مسیر آن یکی از شاهراه‌های ارتباطی ایران به خاور دور بوده است که این مزیت را همچنان در ابعاد دیگر با دارا بودن دالان اصلی جاده و راه آهن شرق کشور در اختیار دارد.
  موقعیت راهبردی تربت حیدریه در شرق ایران و مسیر شهرهای بزرگ تاریخی نظیر نیشابور، مرو و بخارا، به علاوه زیست عارفان و سالکان شهیر ایرانی در این شهرستان (زاوه قدیم) باعث شده است تا این خطه کشور در دل خود بخش قابل توجهی از تاریخ خراسان را به یادگار داشته باشد.
به گواه برخی کارشناسان، تربت حیدریه در چهارراه حوادث خراسان حتی به کمک موزه مردم شناسی خود و آثار نسبتا غنی موجود آن‌چنان که شایسته و بایسته بوده نتوانسته است در معرفی فرهنگ، آداب و رسوم این استان بزرگ و تاریخ پرفراز و نشیبش سهمی داشته باشد.
یکی از بنیان‌گذاران موزه مردم شناسی تربت‌حیدریه در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: زمانی که در دانشگاه فرهنگیان به تدریس علوم اجتماعی و تاریخ مشغول بودم، با کمک دانشجویان موزه‌ای در این دانشگاه دایر شد.
محمد قانعی‌ رودمعجنی افزود: از سال 1375 در هماهنگی با متولیان امور از دانشجویان خواستم به عنوان کار عملی اسناد یا اشیای تاریخی که از گذشتگان خود در منزل داشته یا می توانند به روش های دیگر جمع آوری کنند، را به دانشگاه بیاورند.
وی اظهار کرد: بعدها وقتی سازمان میراث فرهنگی بنیان موزه مردم شناسی تربت‌حیدریه را گذاشت، همین وسایل و اشیای تحویلی به دانشگاه فرهنگیان، مبنای اولیه ایجاد این موزه شد.
این دبیر بازنشسته و مولف کتاب "تاریخ تربت‌حیدریه با تکیه بر نقش اسحاق‌خان قرایی" در ادامه به واکاوی موزه مردم شناسی تربت حیدریه پرداخت و گفت: موزه در معرفی فرهنگ تربت‌حیدریه و البته بخشی از تاریخ خراسان موفق بوده است هرچند خروجی کار کافی و رضایت بخش نیست.
قانعی‌ رودمعجنی افزود: موزه مردم‌شناسی تربت حیدریه با شکل و ابعاد کنونی نمی‌تواند معرف جامعی برای تاریخ خراسان بزرگ باشد و جا دارد در ابعاد مختلف کمی و کیفی تقویت شود.
یک پژوهشگر و دبیر تاریخ تربت‌حیدریه نیز به خبرنگار ایرنا گفت: رسالت یک چنین موزه‌هایی به تصویر کشیدن فرهنگ و رسوم مردم یک منطقه است و با وجود قرار گرفتن تربت‌حیدریه در مرکز حوادث و اتفاقات خراسان، موزه مردم شناسی این شهرستان در معرفی پیشینه‌ تاریخی این منطقه ضعف دارد.
غلامرضا نظری افزود: موزه مردم‌شناسی تربت‌حیدریه نه تنها در بیان رویدادهای تاریخی مهم خراسان جای کار بیشتری دارد بلکه در معرفی نخبگان و قهرمانان و نیز تاریخ معاصر خراسان و شهرستان نیز نیازمند تقویت برای نقش آفرینی بیشتر است.
وی اضافه کرد: تربت حیدریه در حوزه تاریخ معاصر نیز به عنوان شهر پیشتاز در پیروزی انقلاب اسلامی علیرغم قیام خونین مردم این شهرستان در نهم دی سال 1357 همچنان کمتر شناخته شده است.
کارشناس تاریخ شفاهی تربت‌حیدریه نیز در این باره به ایرنا گفت: کارکرد موزه مردم‌شناسی معرفی آداب، سنت‌ها و رسوم مردم یک منطقه است و از این رو شاید بتوان گفت که موزه مردم‌شناسی تربت‌حیدریه نمره 70 از 100 را کسب می‌کند.
مرتضی شبان افزود: اگر بخواهیم به تاریخ گذشته و نیز پیشینه‌ شهرستان و خراسان بپردازیم، شایسته است موزه‌های تخصصی نظیر آب، سکه یا اسناد تاریخی تربت‌حیدریه نیز جزو مبانی اصلی تاریخ منطقه قرار گیرد.
وی با بیان اینکه موزه مردم شناسی تربت حیدریه توانسته است تا حدی به گذشته خراسان نقب بزند، اظهار کرد: در عین حال به سبب ناکافی بودن تلاش ها و تاثیرات صورت گرفته، جا دارد در این زمینه کلیه نهادهای دولتی، عمومی و خصوصی و تشکل های مردم نهاد به صورت جدی تری پای کار آمده و موزه را تقویت کنند.
وی گفت: باید اذعان کرد نسل امروز پیوند چندان محکمی با گذشته تاریخی خود ندارد و لازم است با ساز و کارهای لازم و تنوع بخشی به اقدامات میراث فرهنگی، این نقص و آسیب را برطرف کرد.
وی افزود: به یاد دارم که در سال‌های نخستین راه اندازی موزه مردم‌شناسی تربت‌حیدریه، در مقابل هر غرفه‌ صدای حرفه و صناعتی پخش می شد و بازدیدکنندگان با شنیدن آن، حس سفر به زمان گذشته را پیدا می کردند ولی متاسفانه اکنون این سامانه صوتی از کار افتاده‌ است.
کارشناس حوزه گردشگری و متولی مجموعه بومگردی رباط علیا از کاروانسراهای تاریخی تربت‌حیدریه نیز به خبرنگار ایرنا گفت: موزه مردم‌شناسی باید در معرفی خرده فرهنگها، لهجه‌ها، گویش ها و واژه‌های قدیم خراسان نیز فعال شود.
محمدرضا کرمانی افزود: امروز با نسلی مواجهیم که در گویش روزانه و محاوره روزمره از به کار بردن واژگان به جای مانده از نیاکان خود اکراه دارند چراکه آن را مایه خجالت و نشانه دهاتی بودن می‌پندارند.
وی اضافه کرد: این در حالی است که در صنعت گردشگری جهان، همراهی یک مترجم یا آشنا به فرهنگ بومی و محلی یکی از مشاغل وابسته به صنعت توریسم است اما در تربت‌حیدریه همچون بیشتر نقاط ایران، رد و نشانی از مترجم یا آشنا به لهجه و گویش محلی به چشم نمی‌خورد.
وی تصریح کرد: حتی یکی از شرایط اصلی تاسیس اقامتگاه بومگردی "برقراری ارتباط کلامی با لهجه و گویش محلی" است که البته کمتر به آن توجه می شود و در شرایط کنونی چنان گرفتار جنگ تاریخی "شهری با روستایی" شده‌ایم که خویشتن واقعی خودمان را مایه شرمساری می‌دانیم و ادامه این وضعیت به نابودی خرده فرهنگها منجر می شود.
به اعتقاد وی یکی از راهکارهای رفع این نقیصه تقویت موزه مردم شناسی تربت‌حیدریه با بهره مندی از کارشناسان و بومیان منطقه، مسلط به گنجینه زبان با خزانه بالای واژگان اصیل و گویش خراسانی است که به غنای ادبیات گفتاری مردم نیز منجر شود.
مسوول امور برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری روستایی اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: شایسته است معضل نابودی گویش های محلی را از زاویه "گردشگری ادبی" که یکی از حلقه‌های مفقوده صنعت گردشگری کشور است، مورد ارزیابی قرار دهیم.
دکتر حسن گیاهی افزود: گردشگری ادبی شکلی از گردشگری و برخاسته از جاذبه‌های وابسته به حوزه زبان و ادبیات است و می تواند کمک‌کار در حفظ و حراست از میراث زبانی باشد.
وی با بیان اینکه گردشگری ادبی، فرهنگی‌ترین نوع گردشگری است، تصریح کرد: در این شاخه از گردشگری توجه به ادبیات بویژه ادبیات سنتی و محلی که برانگیزاننده حس نوستالژیک (یادآوری خاطرات گذشته) است، علاقه مندان و طرفداران زیادی دارد، از سوی دیگر ایرانیان مردمی با احساس و عاطفه هستند و با همین روحیه، تاریخی باشکوه و پر افتخار ساخته و پرداخته‌اند، لذا امروزه جایگاه رفیعی در حوزه فرهنگ و ادب جهان دارند.
این پژوهشگر حوزه ادبیات گردشگری در ادامه اظهار کرد: خطه خراسان نیز به واسطه پرورش و بالندگی ستارگان پرفروغی چون فردوسی، خیام، عطار، بیهقی، اخوان‌ثالث، ملک الشعرای‌بهار، شجریان و دیگر ستارگان در دامان پر مهر خود، سرزمینی پرآوازه در سپهر علم و ادب ایران است و در این بین خطه زرخیز تربت‌حیدریه، سرزمینی که از کوچه پس کوچه‌هایش زمزمه شعر و فرهنگ به گوش می‌رسد، با اتکا به ریشه‌های غنی ادبی در مقام پیشقراولان خاصه حوزه گردشگری ادبی، در مقام ترویج فرهنگ بومی جای نقش آفرینی بیشتری دارد.
وی گفت: گردشگرانی که وارد خراسان می‌شوند اگر با مجموعه شعر محلی "سمندرخان سالار" به قلم جاودان "علی‌اکبر عباسی‌فهندر" آشنا شوند با جلوه های تاریخ و فرهنگ این خطه ارتباط و انس بیشتری می گیرند.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تربت‌حیدریه به خبرنگار ایرنا گفت: موزه مردم‌شناسی این شهرستان در سال 85 با هدف معرفی آداب و رسوم، فنون و مشاغل قدیمی و حتی منسوخ شده خراسان در قالب 12 غرفه در ضلع غربی رباط طبسی و در جوار مجموعه فرهنگی - تاریخی قطب‌الدین حیدر ایجاد شد.
علی محمدی افزود: این موزه مردم شناسی در طول سال و به خصوص مناسبت های خاص همچون فصل برداشت زعفران، تعطیلات تابستان و نوروز مورد استقبال گردشگران و حتی تجار قرار می گیرد.
وی با بیان اینکه موزه مردم شناسی تربت حیدریه تا حدودی توانسته است پیشینه خراسان را به نسل جدید معرفی کند، گفت: از جمله مزیت های این موزه، بخش ابریشم و صنایع و بافته های مرتبط آن است که شاید در حد ایده آل نباشد اما گذشته خراسان به ویژه در حوزه تجارت و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم را به نوعی مطرح می کند.
وی افزود: جاده معروف ابریشم که شاخه های فرعی نیز داشته است در دل خود حرف های زیادی برای گفتن داشته و دارد، از دیگر سو تربت حیدریه از گذشته های دور تاکنون در حوزه تجارت از جمله خرید و فروش ابریشم فعال بوده است و در شرایط کنونی هم 80 تا 90 درصد کل تولید نخ ابریشم ایران در این شهرستان فراوری و عرضه می شود.
وی اضافه کرد: در راستای تقویت موزه مردم شناسی تربت حیدریه، به منظور معرفی هر چه بهتر و بیشتر تاریخ پرافتخار خراسان ؛ رویکرد تخصصی شدن موزه شهرستان در دستور کار قرار گرفته است و طبیعتا در این راستا مشاغل مختلف و مرتبط از جمله در حوزه ابریشم بیش از پیش مطرح و تبلیغ خواهد شد.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تربت حیدریه گفت: وجود کاروانسرا و سراهای تاریخی متعدد در این شهرستان نشان از رونق تجارت منطقه در گذشته های دور دارد، لذا از این طریق می توان تاریخ خراسان و جاده ابریشم را تورق کرد بنابراین تقویت موزه مردم شناسی یکی از راهکارها در این زمینه است.
کارشناس اداره موزه‌ها و مرمت اشیای تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: اکنون 12 موزه مردم شناسی در سطح استان دایر است که تلاش می کنیم موزه های تخصصی را نیز راه اندازی کنیم.
مژگان موسی‌زاده افزود: گردشگر انتظار دارد وقتی وارد موزه مردم‌شناسی می‌شود با سیر تحولات جنبش‌های اجتماعی و مباحث جامعه شناسی شهری و روستایی بیشتر آشنا شود و بهتر است بازدیدکنندگان را به سمت موارد جزیی‌تر و تخصصی‌تر زندگی گذشتگان هدایت کرد.
وی اضافه کرد: در همین راستا موزه شهید مطهری فریمان یا موزه آب گناباد به صورت تخصصی به یک موضوع خاص پرداخته و به تمامی سووالات و نیازهای تخصصی بازدید کنندگان پاسخ می‌دهند و همین رویکرد را می توان به دیگر شهرهای خراسان با موضوعات مختلف تعمیم داد.
این کارشناس موزه با بیان اینکه در تربت‌حیدریه ایجاد موزه دائمی و تخصصی ابریشم، زعفران و عقیق هم قابلیت راه اندازی دارد، گفت: اکنون در خراسان رضوی حدود 50 مجموعه‌دار شناسایی شده‌اند تا هر یک به صورت تخصصی مجموعه خود را در معرض دید علاقه‌مندان قرار دهند.
  تربت حیدریه یا زاوه قدیم، زادگاه عارفان، نویسندگان و بزرگان زیادی از گذشته های دور تاکنون همچون قطب الدین حیدر، ابوالقاسم گورکانی، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، ابراهیم بن اسحاق کدکنی (پدر عطار نیشابوری)، ملاعباس تربتی، سردار شهید عبدالحسین برونسی، حسینعلی راشد، جلال و رضا رفیع، محمد قهرمان، آیت الله مروج و ... بوده است.